Heel wat jongeren zijn gefrustreerd omdat het hoger onderwijs geen afdoende antwoorden biedt op de huidige crises. Enkele studenten startten vorig jaar dan maar van onderuit een ‘ecocentrisch’ leertraject op, opgevat als een reisgids. Ze reflecteren over hun ervaringen. (1)
Wat is er nodig om jongeren ecologisch bewuste burgers te laten worden? Ons universitair onderwijs zet in op het aanleren van harde feiten over problemen zoals klimaatverandering en vervuiling. Academici gaan ervan uit dat zodra jongeren weten wat er mis is, ze het juiste zullen doen. Zo eenvoudig is het natuurlijk niet. Jongeren zijn zich zeer goed bewust van de urgentie van de huidige crises; bewegingen als Youth for Climate en Extinction Rebellion krijgen duizenden jonge manifestanten op straat. Maar de regering vragen om de planeet te redden is één ding, je eigen levensvisie diepgaand veranderen is een ander. En dat leer je niet op de universitaire schoolbanken.
Inspiratie van Martin Luther King
Daarom lanceerden drie studenten en hun coach de Young Persons’ Guide to the Future (YPGF), een project in het kader van het honours programma ‘Transdisciplinary Insights’ van de KU Leuven. De inspiratie kwam van Martin Luther King: had zijn oproep geklonken “Ik heb een nachtmerrie”, dan had hij nooit zoveel bevolkingsgroepen kunnen mobiliseren om hardnekkig racisme uit te roeien. Jongeren kunnen zich vandaag geen wereld zonder fossiele brandstoffen voorstellen, ook al weten ze dat CO₂-uitstoot ons overleven bedreigt. Ze klampen zich vast aan hun vertrouwde levensstijl bij gebrek aan een droom van een betere toekomst. Die angst en hoop moeten dan ook centraal staan in onderwijs voor een duurzame toekomst.
Reisgids voor een ecocentrische wereld, de YPGF
De YPGF is opgevat als een reisgids die verkent hoe mooi, spannend en creatief een ecocentrische wereld zou kunnen zijn. Traditioneel toont een reisgids alle aspecten van de bestemming: wat je er eet, hoe je je er verplaatst, hoe de huisvesting eruitziet, de natuur, cultuur enzovoort. De beschrijving berust niet op fantasie of science fiction, maar op observaties van en ervaringen met initiatieven die zich nu al inzetten voor een regeneratieve toekomst.
Idealiter wordt de YPGF een steeds evoluerend project, een open platform waartoe iedereen kan bijdragen, en waarop jongeren kunnen nadenken over een toekomstgerichte wereldvisie, binnen een duidelijk ecocentrisch kader.
Onze eerste uitdaging bestond er dan ook in dat kader helder te krijgen. Dat was geen makkelijke opdracht want daarvoor moesten we eerst alles afleren wat we zo vanzelfsprekend vonden. Terugblikkend op ons leertraject is het duidelijk dat ecologisch burgerschap een diepgaande mentaliteitswijziging vereist.
Onthullend dat uitsterven van 6.800 gekende appelrassen
in VS als vooruitgang werd gezien
Als eerste stap lazen we over complexiteit en co-creatie (Chapman, 2015) en over de transitie van mens-centrisme (het wereldbeeld dat menselijke vooruitgang definieert in termen van overheersing en uitbuiting van de natuur) naar eco-centrisme (dat de mens ziet als onlosmakelijk deel van de natuur) (Crist, 2019). Het was onthullend om te vernemen dat de mensheid het uitsterven van 6.800 gekende appelrassen in de Verenigde Staten niet als een probleem, maar als vooruitgang beschouwde.
Zonder de herinnering aan hoeveel biodiversiteit er tweehonderd jaar geleden was, is ons idee van wat ‘normaal’ is, verschoven, en we ervaren het verlies aan biodiversiteit niet als ernstig. We zagen in hoe destructief de Westerse mens met de natuur omgaat, en waren geschokt te vernemen hoeveel de mensheid onderweg is kwijtgeraakt. Alle milieuproblemen komen uiteindelijk neer op twee dingen: antropocentrisme en ecologisch geheugenverlies.
Zijn wij wijzer dan de Vikings in Groenland?
Verder bespraken we de geschiedenis van de Vikings en de Inuit in het middeleeuwse Groenland, twee beschavingen met contrasterende visies over de plaats van de mens in verhouding tot de natuur. Hun verschillende wereldbeelden vormden de basis voor zeer uiteenlopende economieën en technologieën (Snick, 2020).
We waren verbluft om te horen dat de Vikings – die we toch als de meer ontwikkelde beschaving beschouwen – na zowat een halve eeuw verhongerden, en toch weigerden te leren van de Inuit. We stelden ons de vraag of wij wijzer zijn dan de Vikings, en zagen de tekortkomingen in van ons lineair model van economische groei en technologische vooruitgang. Stilaan begonnen we zicht te krijgen op de complexe dynamieken die voortvloeien uit de onderlinge afhankelijkheid en co-evolutie van mens en natuur.
Nieuwe hoop
Het groeiende aantal initiatieven dat opnieuw vrede met de Aarde sluit, gaf ons daarentegen hoop (Dion en Laurent, 2018). Wereldwijd duiken ecocentrische innovaties op, in de landbouw, het onderwijs, mobiliteit enzovoort. Gemeenschapsmunten beschermen lokale economieën tegen de toxische effecten van een financiële monocultuur. Ze stellen groepen in staat een waarde toe te kennen aan zaken die voor hen belangrijk zijn ook al dragen deze niets bij tot het ‘grote kapitalistische systeem’. Die voorbeelden van menselijke terughoudendheid en natuurlijke intelligentie zetten ons aan tot creatief denken.
Nieuwsitems herformuleren vanuit ecocentrische invalshoek
We begonnen dagelijkse nieuwsitems te herformuleren vanuit een ecocentrische invalshoek: ‘hoe zou dit nieuwsitem in de toekomst luiden?’ Een voorbeeld hiervan was toen Nederlandse boeren protesteerden tegen milieuregels die hun winstcijfers onder druk zetten. Dat herschreven we als 'boeren eisen steun van de overheid voor agro-ecologie en lokale munten die hen niet langer dwingen de natuur te mishandelen.’ Ons team werd een veilige omgeving om zorgwekkende kwesties te bespreken: moeten we echt ons hele systeem heroverwegen? Is het nodig geboorteaantallen te beperken? Die vragen zijn zo intimiderend dat enkel ‘de feiten en cijfers kennen’, ons geen overtuigende antwoorden biedt.
Ook haalden we inspiratie uit een workshop georganiseerd door de Club of Rome-EU (2019), waar academici, beleidsmakers, medewerkers van NGO’s en de financiële sector samen in kaart brachten hoe een duurzaam financieel ecosysteem eruit kan zien, één dat enkel economische transacties ondersteunt die bijdragen aan het welzijn van de gemeenschap en de gezondheid van onze planeet.
Daarnaast bezochten we pioniers die experimenteren met regeneratieve economische praktijken, zoals coöperatieve zero-waste winkels die lokale biovoeding verkopen. Daar konden we ervaren hoe dit soort initiatieven mensen gelukkig maken door ze opnieuw te verbinden met de natuur en met elkaar.
Uitweg zit niet in technologische vooruitgang maar in terughoudendheid
Geleidelijk aan leerden we het idee te verwerpen dat technologische vooruitgang ons een uitweg zal bieden. We geloven niet langer dat mensen de milieuproblemen zullen oplossen door technologie, belastingen en regelgeving. Wat we nodig hebben is terughoudendheid in ons menselijk gedrag. We erkennen dat we veel kunnen leren van (zogenaamde) ontwikkelingslanden of inheemse volkeren die welzijn voor hun gemeenschap bereiken met een fractie van onze ecologische voetafdruk. We begrijpen dat we ons moeten focussen op een schaalverkleining, dat we een stapje terug moeten zetten en ons geloof niet louter moeten vestigen op hoogtechnologische reddingsboeien.
Een 'attituderevolutie'
Wat 'goed' of 'slecht' is voor de mensheid, hangt af van hoe we succes definiëren. Door ons samen een ecocentrische wereld voor te stellen - geïnspireerd door regeneratieve praktijken - maakte onze aanvankelijk nog terughoudende houding uiteindelijk plaats voor een 'attituderevolutie' van binnenuit.
Heersende opvoedingsfilosofie aan universiteit blijft mens tegenover natuur stellen
Een van de belangrijkste dingen voor een universiteitsstudent is je kritische denkvermogen ontwikkelen. Al meer dan vijftig jaar waarschuwen wetenschappers voor milieuveranderingen ten gevolge van onze economische en technologische uitbuiting van de natuur. Toch wijzigde de universiteit in al die jaren niet van koers om de toekomst van jongeren veilig te stellen.
Tot op vandaag is de academische wereld verzonken in een filosofie die ons (impliciet) leert dat we losstaan van de natuur, en dat menselijke vooruitgang gelijkstaat aan ons vermogen om het leven op aarde uit te buiten en te manipuleren.
Die opvoedingsfilosofie biedt studenten geen ruimte voor hun angst of hoop in de aanblik van een bedreigende en onzekere toekomst. Zelfs nu we de planetaire grenzen hebben overschreden en het leven op de planeet snel aan het uitsterven is, behandelt de universiteit duurzaamheid nog steeds als een aparte discipline of als een loutere aanvulling op het standaardpakket, vaak met als doel ons concurrentievermogen te versterken door groene technologieën naar voren te schuiven.
Hoop terugbrengen met een andere, ecocentrische visie
De YPGF gaat uit van een andere visie op onderwijs. De universiteit voert een beeld op dat de mens tegenover de natuur stelt, subject tegenover object, rede tegenover emotie. De pedagogische filosofie die aan het YPGF-project ten grondslag ligt, gaat over verbinden, het erkennen van de verwantschap tussen alle soorten, met als doel het leven als geheel weer te laten floreren. Het gaf ons hoop: morgen is een bladzijde die we zelf nog kunnen schrijven.
Wat we ons het meest zullen herinneren van de YPGF is hoe we tot dit besef kwamen: het was, en is nog steeds, een diepgaand proces van attitudeverandering dat ons verdere leven zeker zal beïnvloeden. Het zal uitdagend zijn om deze nieuwe filosofie een plaats te geven in het gangbare hoger onderwijs. De universiteit weigert soms hoogleraren met een ecocentrische visie te benoemen; immers, vanuit academisch perspectief voldoen ze niet aan de 'kwaliteitsnormen' die het destructief antropocentrisme hen oplegt.
Jongeren kunnen echter zelf proefomgevingen creëren voor ecocentrisch onderwijs, leerplekken waar nieuwe modellen kunnen worden getest, door en voor studenten op zoek naar nieuwe manieren om het leven in post-coronatijden vorm te geven.
Louise Grancitelli | Master student in Business Economy KU Leuven
Jonas Himpens | Master in Meertalige Communicatie
Inge Smeers | Doctoraatsstudent in Biomedische wetenschappen - Reproductive Genomics KU Leuven
Anne Snick | coach en onafhankelijk onderzoeker, tijdelijk deeltijds verbonden aan de KU Leuven
1 De reflectie van deze vier auteurs verscheen eerder in ‘The Ecological Citizen’ met als titel Unlearning human-centrism: A bumpy road - Jonas Himpens vertaalde dit artikel naar het Nederlands
Referenties
Chapman, K. (2015) Complexity and Creative Capacity. Rethinking knowledge transfer, adaptive management and wicked environmental problems. Routledge, London, UK.
Club of Rome-EU (2019) https://www.clubofrome.eu/towards-a-sustainable-financial
Crist, E. (2019) Abundant earth. Towards an ecological civilisation. University Of Chicago Press, Chicago, USA.
Grancitelli, L., Himpens, J., Smeers, I. & Snick, A. (2020) Unlearning human-centrism: a bumpy road. Ecological Citizen vol. 4 issue 1.
Dion, C. & Laurent, M. (2018) Tomorrow. Available at https://www.youtube.com/watch?v=ILOvPDlApyY&t=7s (accessed April 2020).
Snick, A. (2020) Wiser than the Vikings? Redefining sustainability in the Anthropocene. In: Diemer A, Morales M, Nedelciu E, Schellens M and Oostdijk M, eds. Paradigms, Models, Scenarios and Practices for Strong Sustainability. Editions Oeconomia, Clermont-Ferrand, France: 69-83. Available at https://www.researchgate.net/publication/340809102_Wiser_than_the_Vikings_Redefining_sustainability_in_the_Anthropocene (accessed April 2020).
Dankwoord | De Young Persons’ Guide to the Future kreeg financiële steun van het Arne Loosveldt Fonds.
Uw doordachte reacties zijn welkom op het emailadres infoATpala.be
Wil u dit artikel overnemen? Neem dan eerst contact op via info@pala.be
Tot het einde gelezen? En het artikel gewaardeerd?
Dan kan Pala misschien op uw steun rekenen: uw gift is welkom
op rekeningnummer BE66 5230 4091 1443 van Pala vzw – Leuven.
Of we verwelkomen u graag als vaste steungever - klik hier
