Het zal sommigen nog verrassen maar mensen uit de meest diverse culturen zijn merkwaardig eensgezind over wat kan en wat in geen geval door de beugel kan : moord en terrorisme kunnen niet, mensen horen goed te kunnen leven en daartoe de nodige kansen te krijgen, vrouwen en mannen hebben gelijke rechten…
Die eensgezindheid bereiken, bijvoorbeeld over die gelijke rechten, is niet vanzelfsprekend. Een goed huwelijk van cultuur en mensenrechten komt er niet vanzelf.
Want de wereld telt heel verschillende culturen, een rijkdom die zich onder andere vertaalt in de duizenden talen die mensen spreken. Hoe mensen leven, hoe ze hun bestaan verzekeren, hoe ze samenleven, de kennis die ze nastreven, de waarden die ze ontwikkelen, hun religie, de kunst die ze beoefenen, dat alles is cultuur en is geworteld in hun cultuur. Velen ervaren hun cultuur dan ook als sterke wegwijzer en zelfs zingever in het leven. Die culturen kunnen dus heel waardevol zijn, maar ze zijn bedreigd. Talen sterven massaal uit, zo verarmen culturen. Hier is de pletwals van een onaangepaste globalisering aan het werk. Die gunt bijvoorbeeld ook geen plaats meer aan de cultuur van nomaden die nu op één plek moeten blijven, van landbouwers die voor de wereldmarkt moeten produceren en zelf honger lijden, van oerwoudbewoners die hun bossen gekapt zien, van moerasbewoners die hun waters drooggelegd zien, van oeverbewoners die hun rivieren of meren zwaar vervuild weten. We beleven hoe behoorlijk werkende economieën en productiewijzen moeten verdwijnen voor alternatieven waarvan de duurzaamheid hoogst onzeker is. En laat hier geen verhullende sluier over hangen, als culturen zo in de knel komen, gaat het om individuele mensen die gevaar lopen en die sterven.
Als het over cultuur en ontwikkeling gaat is er in de huidige wereld geen dialoog, dan domineert de monoloog van de westerse economie en cultuur die zich opdringt aan de wereld, die zich globaliseert.
Maar culturen zijn taai. Zelfs in de moeilijkste omstandigheden houden mensen overal aan hun cultuur, denk maar aan de strijd van Tibetanen, indianen, Ieren, Vlamingen en migranten uit honderd en één streken. Hoe dikwijls is de zogenaamde modernisering amper een laagje vernis, en blijven mensen bij de antwoorden en oplossingen die ze traditioneel geven op grote en kleinere levensvragen. Ook kunnen ze terugvallen op de eigen cultuur wanneer modernisering een misbaksel blijkt : het communisme dooft uit, het Arabische socialisme mislukt, het Iranese moderniseringsproject faalt, Afrikaanse staten zijn lege dozen, Zuid-Amerikaanse staten vaten boordevol ongelijkheid en in westerse en verwesterde samenlevingen overleeft bijna enkel de ‘waarde’ van het geld en het materiële bezit. Dan zijn we gelukkig dat culturen niet zo makkelijk verdwijnen.
Culturen hebben dus een moeilijk maar lang leven. Combineer dit met de steeds talrijker contacten tussen culturen en met een groeiende migratie, en onze wereld zal steeds multicultureler zijn.
Omdat – in de woorden van Chinua Achebe - zelfs de meest briljante monoloog niet de dialoog kan vervangen, zullen we beter moeten leren om te gaan met multiculturaliteit. Intern pluralisme is daarvoor essentieel : pluralistische samenlevingen aanvaarden dat niet iedereen hetzelfde moet denken en doen, ze geven verschillende overtuigingen ruimte en maken zo de vrijheid van individuen en groepen mogelijk. En dat pluralisme biedt makkelijker kansen voor uitwisseling en dialoog tussen culturen.
Laten we elkaar echter goed verstaan, niet alle cultuur is een zegen. Want ook slavernij kan ingebed zijn in culturen, net als vrouwen aan de haard, vrouwenverminking, doodstraf, natuurvernietiging, extreem materialisme en carrièrisme, heksenjacht, alcoholisme,... Het is duidelijk dat culturen of stukken ervan kunnen verworden tot een beklemmende deken. Zij sleuren het gewicht van de tijd mee. Toch is er geen enkele reden waarom mensen het slachtoffer zouden moeten blijven van knellende tradities.
Culturen verdienen geen respect voor de ongelijkheden en aantastingen van de mensenrechten die zij met zich meedragen.Vrije mensen en vrije samenlevingen hebben altijd het recht en de plicht hun cultuur te democratiseren en te humaniseren.
Gelukkig leren we de jongste eeuwen meer en meer dat we over de grenzen heen van plaats, van cultuur en zelfs van tijd kunnen dialogeren over welke waarden te koesteren zijn en over wat recht en onrecht is in de mensensamenleving. Uit die dialoog puren we de universele mensenrechten die voor iedereen gelden, burgerlijke en politieke rechten, sociale en economische rechten, culturele rechten en het recht op ontwikkeling. Die zoektocht moeten we voortzetten, en we zullen ons moeten blijven verzetten tegen wie voorrang wil geven aan cultuuruitingen van verdrukking en onrecht.
Er is echter reden voor optimisme. De praktijk van elke dag toont de dialoog tussen culturen en vertelt het verhaal van de mensenrechten. Als landlozen onbewerkte grond bezetten en opeisen, als landbouwers betogen voor respect en het recht om zich te voeden, als vrouwen strijden tegen besnijdenis, verkrachting en andere mishandeling, als jongeren kiezen voor een ander leven dan de traditie voorschrijft, als mensen demonstreren tegen despoten en voor democratie en vrije verkiezingen, als betogers zich kanten tegen terreur, als werknemers in arme landen ijveren voor lonen waarvan te leven valt, dan nemen mensen overal ter wereld hun lot in handen, dan doen ze dat allemaal op basis van dezelfde universele mensenrechten en vrijheden.
Wie wil zien, merkt hoe bijna de hele mensenmaatschappij het eens geraakt over haar maatstaven voor menselijkheid. Zover zijn we allemaal samen toch al geraakt.
Dirk Barrez, journalist en auteur, 30 maart 2004
Reageren en meedenken kan op ons forum, onder het discussiethema Cultuur en globalisering? Zorg voor korte, doordachte bijdragen, zo komen we samen verder.
Overname van de brief door niet-commerciële initiatieven of verenigingen mag, mét volgende bronvermelding: Dirk Barrez, PALA nieuwsbrief over onze globaliserende wereld, voor gratis abonneren en forum surf naar www.globalsociety.be. Wij vernemen dat graag met een mail naar info@globalsociety.be
Voor wie nog meer discussiestof wil, surf naar het boek op deze site en lees vooral deel 13 ‘Cultuur en globalisering"
Deze opinie verscheen in De Standaard op 30 maart 2004
