We gaan eerlijke wetenschappers en echte wetenschap hard nodig hebben om de komende decennia met zo min mogelijk kleerscheuren door te komen. Doodjammer dat te veel ‘wetenschappers’ de ruiten van de wetenschappelijke geloofwaardigheid hard inslaan: doordat ze manipuleerbaar en te koop zijn, door fraude, verkiezingsgekonkel, geslotenheid en zelfs een rampzalig werkingsmodel… door het volledige tegendeel van wat wetenschap hoort te zijn: vrij, open en betrouwbaar. Niet verwonderlijk dat vele wetenschappers zich in een dergelijke omgeving niet goed in hun vel voelen, en het anders willen.
Willen de echte wetenschappers zich luid laten horen
om ons vertrouwen niet te verliezen?
Het grote plezier van wetenschap
Het Rapport van de Club van Rome leerde 45 jaar geleden al dat er grenzen aan de groei waren. Het VN klimaatpanel verzamelt de kennis van duizenden specialisten over klimaatverandering en de feiten dat het niet om een hoax gaat. Voor welke richting we best uitgaan met onze voedselvoorziening en landbouw kunnen we rekenen op wat de honderden deelnemers van IAASTD verzamelden. Een ander kennisdomein reveleert dat er vandaag 20 keer minder geweldsdoden vallen dan in de steentijd.
Voor de inschatting van wat technologie en wetenschap kunnen bijbrengen aan de kennis en oplossingen van tal van problemen – en van de mogelijke gevaren en problemen – moeten we kunnen vertrouwen op het werk van de meest diverse en gedegen wetenschappers en op hun goede samenwerking. Aan hen beleven we veel plezier. Heel vervelend is het als we dit vertrouwen on hold moeten zetten omdat diverse wetenschappers en universitaire structuren het op diverse manieren zwaar aantasten en schenden.
De verleiding van geld
We weten natuurlijk dat ook wetenschappers blootstaan aan de verleiding van geld, en dat er al te onevenwichtige relaties bestaan met de bedrijfswereld; ook al omdat overheden onvoldoende steun bieden aan onafhankelijk onderzoek. Maar toch, dat in 2017 nogmaals moet bekendraken dat een multinational erin slaagt wetenschappers te manipuleren om van Roundup een ‘veilig’ product te maken is een zware slag voor de geloofwaardigheid van het academische métier. Wat hebben wetenschap en politiek dan geleerd uit vroegere manipulaties met betrekking tot bijvoorbeeld de gevaren van kanker verwekkende tabak?
De druk om vals te spelen
We weten hoe belangrijk publicaties zijn voor een academische carrière. Maar wat als o.a. een significant aantal psychologen daarvoor data blijken te vervalsen tot de resultaten ‘sterk genoeg’ bevonden worden? Wat als een professor het werk zou publiceren van medewerkers zonder hun naam te vermelden, of zelfs helemaal achter hun rug, zich dus te buiten zou gaan aan plagiaat en auteursfraude zoals Apache.be schrijft?
De universiteit antwoordt dat het in dit geval om ‘lichte inbreuken’ zou gaan; verder dat dergelijke klachten achter gesloten deuren worden behandeld en over misbruiken en gesjoemel niet meteen wordt gecommuniceerd. Maar kan de samenleving daarop vertrouwen? Is het niet in het belang van alle betrokkenen, zowel klagers, beklaagde, universitaire instelling als ruimere samenleving dat er een eerlijke, transparante behandeling is van de klacht zodat de uitspraak - welke die ook is - algemeen aanvaard geraakt en er geen achterdocht of wantrouwen blijft leven? Bedenk immers dat in het gewone leven zoiets diefstal en schriftvervalsing heet - heel ernstige feiten - en dat verdenkingen of beschuldigingen in een open, democratische samenleving publiek behandeld worden door een publieke rechtbank. (1)
Zo komt het dat we wel weten wie voor een gewone rechtbank wordt veroordeeld, en waarom… maar niet dat een bekende kinderkankerspecialist knoeit met verschillende studies, en zijn tumorvaccinaties aanprijst bij doodzieke patiënten terwijl de effectiviteit ervan (tot op de dag van vandaag) niet bewezen werd geacht, zoals De Standaard wist te achterhalen. (1) Net omdat de impact van wetenschap én de integriteit van wetenschappers een immens maatschappelijk belang hebben, is het te verkiezen dat fraudegevallen publiek worden behandeld. De samenleving moet weten wie in de fout is gegaan... of onterecht is beschuldigd.
Universele machtsstrijd
We weten dat macht nogal van tel is onder mensen, ook onder academici. Net in dat milieu blijkt de machtsstrijd soms nog feller en geniepiger te woeden dan elders. Mijn voormalige VRT collega Willy van Poucke, tevoren wetenschappelijk medewerker aan die andere ‘grote’ universiteit, schreef daarover in 1986 zijn eerste roman Het scheermes van Ockham. In 2017 lijkt het theater en spektakel van rectorverkiezingen makkelijk de verbeelding te overtreffen. Zo meldt de rector dat ze onder druk is gezet om zich niet meer kandidaat te stellen. Tal van betrokkenen getuigen - anoniem, jawel - over het vele gekonkel in de academische achterkamers.
Het voedt telkens het wantrouwen van het grote publiek in het instituut universiteit. Gelukkig zijn er ook vele betrokkenen die er zich voor schamen, en zelfs een aantal die publiek afstand nemen van deze gang van zaken. Maar twijfel heerst: krijgen deze goedwillenden de kar wel gekeerd?
Een rampzalig werkingsmodel
Wat binnen en buiten de universiteiten zwaar blijft hangen, is de overtuiging dat het machtsspel er grotendeels voorbijgaat aan de grote uitdagingen voor de wereld van kennis en wetenschap. In tegenspraak met het vlaggengezwaai van vrij onderzoek en publiek toegankelijke kennis heeft de universitaire gemeenschap toegestaan dat haar werkingsmodel een aanfluiting is van deze principes en tot in de diepste kern is aangetast.
Ook al steunen universiteiten tot vandaag in overgrote mate op de middelen die overheden en samenleving verschaffen, toch geven ze de wetenschappelijke kennis gratis weg aan privéuitgevers. Erger nog, ze maken zich systemisch tot gevangenen door hun evaluaties en rankings in de eerste plaats te baseren op het kunnen publiceren in de meest gerenommeerde tijdschriften van die privéuitgevers.
Vervolgens moeten ze die privébedrijven heel zwaar betalen om zelf nog aan hun wetenschappelijke kennis te geraken. Het maakt die bedrijven tot de meest winstgevende die er bestaan, en het maakt een aanfluiting van het principe dat wetenschap publiek moet zijn.
Nochtans verschaffen wij allemaal, het grote publiek, de middelen voor dat onderzoek en zouden we er toch ook de voordelen van moeten kunnen plukken… maar blijkbaar is het wetenschappelijk onderzoek al te weinig vrij en is wetenschappelijke kennis als publiek goed een farce …
Schuldig verzuim van wetenschappelijk establishment
De universiteiten zullen echt beter moeten doen om de samenleving ervan te overtuigen dat ze ‘recht’ hebben op publieke middelen. Het antwoord is ‘ja’, in principe, maar nooit zonder te overtuigen, en dus minstens met inachtneming van hun eigen grote academische vrijheden en principes. Al zeker mogen we niet het slachtoffer worden van gekochte en gemanipuleerde onderzoeksresultaten, van ontspoorde academische naijver, van loodzware maar verzwegen fraudegevallen, van een cultuur die allerminst democratisch en maatschappelijk verantwoord is, en van een werkingsmodel dat enkel maar onbegrip kan wekken en de ‘verstandigsten onder ons’ onwaardig is.
In een wereld waar tal van instituties van hun pluimen laten, zeker de politiek, media en justitie, is de impact van wetenschappers die frauderen en ‘te koop’ blijken te zijn, desastreus … De verantwoordelijkheid van onze universiteiten is torenhoog, want de vrijgekomen maatschappelijke ruimte wordt al te makkelijk ingenomen door wat gemakshalve populisten wordt genoemd, of extremisten, door onwaarheid en zelfs alternatieve feiten, verzonnen nieuws … en gemanipuleerde pseudowetenschap.
Dit kan veel beter
Natuurlijk kan het anders, en bestaan er tal van alternatieven om het beter aan te pakken: denk aan de open science beweging om het hele wetenschappelijke kennisproces open te maken en te houden. En gelukkig komen zelfs, heel recent nog, wetenschappers op straat om te herinneren aan het belang van wetenschap. Dat is niet nieuw. Al vijfentwintig jaar geleden filmde ik voor de VRT Panorama reportage Kijk mama, zonder hersens betogende wetenschappers die hun ongerustheid uitten over het gebrek aan waardering voor onderzoek.
Vandaag is meer dan ooit duidelijk dat zij die strijd ook intern moeten voeren. De vele echte vrije wetenschappers moeten het opnemen tegen een academisch establishment dat schuldig verzuim pleegt, tegen al te veel machtswellustelingen, fraudeurs en onbekwame bestuurders zonder visie en klare kijk op de toekomst. Bij die strijd betrekken ze best de samenleving en haar burgers. Zodat die zo snel mogelijk opnieuw het volle maar altijd kritische vertrouwen kunnen hebben in hun wetenschappers.
Dirk Barrez - hoofdredacteur Pala.be
(1) Met uitzondering van het parket in Leuven dat, zoals De Standaard op 5 mei 2017 wist te melden, "een minnelijke schikking treft met een beroemde arts die knoeit met experimenten op kinderen die aan kanker lijden. ... Er komt dus geen strafzaak en geen veroordeling." Zo plaatst ook justitie zich hier aan de kant van gesjoemel, geheimhouding, ongeloofwaardigheid en onverantwoordelijkheid.
Deze bijdrage is mee gebaseerd op het hoofdstuk ‘Recht op kennis en onderwijs – wetenschap blijft vrij’ uit het boek Van eiland tot wereld. Appèl voor een menselijke samenleving, p. 213-219. Dit boek blijft verkrijgbaar - klik hier. Zijn recentste boek is Transitie. Onze welvaart van morgen.
Uw doordachte reacties zijn heel welkom op het emailadres infoATpala.be
Tot het einde gelezen? En het artikel gewaardeerd?
Dan kan Pala misschien op uw steun rekenen.
We verwelkomen u graag als steungever - klik hier
Een goed artikel? Interessant nieuws? Schenk vrienden, familie, kennissen of collega’s een gratis abonnement, dan hoeven ze Pala nooit te missen. Gebruik daarvoor het geschenkabonneeformulier – klik hier
LEZERSREACTIES
(12 mei 2017)
Ik lees telkens opnieuw, met veel aandacht, jouw nieuwsbrief.
In het artikel over de wetenschappers sla je nagels met koppen.
Voor elke leugen vind je wel een wetenschapper die ze verdedigt.
Ook de stijging van het zeeniveau is alarmerend.
Proficiat en doe zo voort.
Guido Peeters