Orde of chaos? Lineair of niet-lineair? Voorspelbaar of onvoorspelbaar?
'It's chaos, stupid' is voor vanavond wellicht een nuttige variante van een bekende uitspraak.
Van mij wordt niet verwacht dat ik de chaostheorie ga toelichten, of de verwante complexiteitstheorie. En evenmin dat ik ze ongeremd zou toepassen in de sociale wetenschappen die ons helpen een kijk te krijgen op globalisering.
Maar als we spreken over globalisering en chaos is het goed om weten dat kleine oorzaken grote gevolgen kunnen hebben.
Dit is een ingekorte versie van de openingslezing van de
Lezingencyclus 2006-2007 ‘Studium Generale' over Orde en Chaos
aan Universiteit Antwerpen. Voor de volledige tekst klik hier
Het is goed om van de vlinder van Lorenz te hebben gehoord, hoe een bijna niet waarneembare vleugelslag aan de ene kant van de wereld weken later een orkaan aan de andere kant kan veroorzaken.
Het is goed om te beseffen dat niet-lineair gedrag en dus grotendeels onvoorspelbaarheid de wereld veel meer beheerst dan we de voorbije eeuwen gemakshalve aannamen.
Het is gemakzucht wanneer men blijft zweren bij een voorstelling van een werkelijkheid die ordelijk en voorspelbaar zou zijn. Want zo lineair is de werkelijkheid niet, of zeker niet altijd. Even erg is voor het wetenschappelijke gemak zowat alle variabelen als onveranderd beschouwt. Zeker economen hebben daar een handje van weg, ze redeneren b.v. alsof de mens geen invloed uitoefent op de natuur, alsof onze economie niet binnen de grenzen van onze aarde moet opereren.
Het is best dat we begrijpen dat onze aarde een uiterst complex ecosysteem is waarin kleine wijzigingen onvermoede en drastische gevolgen kunnen hebben.
En we raken er toch allemaal van doordrongen dat de mensen, die aardse bewoners, hun samenleven op uiterst complexe wijze uittekenen, een wereld waarin een klein ongeval tot een verkeersstilstand kan leiden met honderden kilometer file en waarin een incident de stroom voor miljoenen kan doen uitvallen en het leven quasi verlammen. Het is deze wereld waarin in de jaren dertig het toeval besliste om cfk's i.p.v. bfk's - broomfluorkoolwaterstoffen - te gebruiken voor koelkasten en spuitbussen. Pas tientallen jaren later beseffen sommigen dat die keuze het gat in de ozonlaag onherstelbaar had kunnen maken, want broom is 100 maal destructiever ten aanzien van ozon dan chloor.
Het is dan maar goed dat we inzien dat bij groeiende complexiteit het zogenaamde niet-lineaire gedrag en de onvoorspelbaarheid van systemen groter worden... dat dergelijke complexe systemen zich kenmerken door wat men noemt chaotisch gedrag.
Welkom in onze globaliserende wereld waar door die mondialisering de verwevenheid tussen alle mensen en de verstrengeling van hun verhoudingen op de meest diverse terreinen alleen maar groeit, waar dus de complexiteit hand over hand toeneemt en waar de chaostheorie alom uitnodigt om toegepast te worden.
Of we het nu graag hebben of niet, het thema Globalisering en Chaos dringt zich steeds meer op. Als wij de mondiale complexiteit niet vlug beter doorgronden en bemeesteren, vormen een vernietigd milieu, een falende economie, grote inkomensongelijkheid, wanhopige migratie en felle conflicten onze toekomst. Dan vergroten snel de ecologische, economische sociale, democratische en culturele deficits waarmee wij worden geconfronteerd en vermindert de leefbaarheid voor ons allemaal.
Voor mij is het duidelijk dat de al te eenvoudige en al te lineaire recepten van liberalisering, privatisering en deregulering geen oog hebben voor de complexe realiteiten van onze wereld en een slechte globalisering veroorzaken.
Als we deze processen ongeremd op hun beloop laten, verhogen we op onverantwoorde wijze de kans dat we kritische drempelwaarden overschrijden.
Hoeveel temperatuurstijging kunnen we aan?
Hoe zal de verkwisting van onze waterreserves zich laten voelen in de voedselproductie?
Tot wanneer zullen de armen gewoon verder creperen, en kunnen de rijken verder verkwisten?
Hoe stevig zijn de grondvesten van onze staten? hoe onmachtig zijn zij t.a.v. de nieuwe mondiale uitdagingen?
Wat zijn de effecten van massale ecologische en economische migratie?
Hoeveel onvrede kan de wereld verdragen? hoeveel onverdraagzaamheid? hoeveel geweld? hoeveel massavernietigingswapens?
Wat met het gebrek aan economische democratie? en de falende politieke democratie?
Hoeveel chemische vervuiling kan onze gezondheid aan?
Het overschrijden van elk van deze drempelwaarden kan op dat terrein leiden tot zogenaamde structuurbreuken. Misschien kunnen we de schade beperken of raken problemen toch opgelost, maar het is even aannemelijk dat de wereld er op een aantal terreinen vrij gauw héél anders zou kunnen uitzien.
Dan moet we ons ook de vraag durven stellen: komt er vijfhonderd jaar na de vorige geen nieuwe grote breuk aan? Want al die mogelijke structuurbreuken zullen, indien ze zich voordoen, een versterkend effect hebben op elkaar. Dan is de kans reëel dat daar grote crises van komen en dat het wereldsysteem zoals zich dat vijf eeuwen lang heeft ontwikkeld, ontrafeld raakt en uiteenvalt. Misschien zitten we zelfs al middenin die nieuwe grote breuk? Onze nazaten zullen het makkelijker kunnen vaststellen.
Dat de wereld een grote systeembreuk en een periode van chaos zou doormaken, mag geen reden zijn voor pessimisme of passiviteit. Integendeel, wie klare ideeën heeft over welke wereld daar uit tevoorschijn zou moeten komen, kan zich daar vanaf nu maar beter voluit voor inzetten - omdat we de uitdagingen al van lang op voorhand zien aankomen, en de kansen op echte veranderingen groter zijn dan ooit.
Dirk Barrez, 16 oktober 2006
Globalisering en chaos was de openingslezing van de Lezingencyclus 2006-2007 ‘Studium Generale' over Orde en Chaos aan de Universiteit Antwerpen. Dit is een ingekorte versie. Voor de volledige tekst van de lezing klik hier
