In een dertigtal landen voeren mensen zowat vijfendertig oorlogen. Het zijn allemaal burgeroorlogen, met uitzondering van de oorlog in Irak. Waarom ‘slechts’ dertig? De afspraak is dat we maar van oorlog spreken zodra er duizend doden zijn geteld in een conflict. De realiteit is jammer genoeg dat nog veel meer landen getroffen zijn door geweld, door gewapende conflicten, vervolgingen, zware schendingen van mensenrechten, miskenning en discriminatie van grote bevolkingsgroepen, banditisme en terrorisme. En vergeet vooral ook niet het structurele geweld van honger, armoede, vermijdbare ziekten en analfabetisme.
Zijn er dan geen andere manieren dan geweldgebruik om met conflicten om te gaan? of om te reageren op structureel geweld? Toch wel.
In heel wat landen heeft de democratie wortel kunnen schieten. Dat is de beste vorm van geweldloze conflictoplossing die de wereld tot nu toe heeft uitgewerkt. Die democratie is er trouwens niet vanzelf gekomen. Soms is er geweld voor gebruikt. Maar in veel gevallen is ze afgedwongen via de geweldloze weg, met betogingen, stakingen, boycots, marsen en andere actiemiddelen. Dat is gebeurd onder druk van sterke sociale en politieke bewegingen waarvan de leiders dikwijls vergeten zijn geraakt.
Soms is dat anders en raken namen gegrift in het collectieve geheugen van de mensen, namen zoals Mahatma Gandhi, Martin Luther King en Nelson Mandela. Gandhi verzette zich tegen onrecht met marsen, ongehoorzaamheidacties en hongerstakingen en speelde een grote rol in het onafhankelijk worden van India. King kwam op voor iets wat vanzelfsprekend zou moeten zijn, dat alle burgers in een land gelijke rechten zouden genieten. Hij koos daarbij principieel voor geweldloosheid, zette efficiënte acties op en boekte succes. Mandela wilde op geweldloze wijze de Zuid-Afrikaanse apartheid overwinnen. Door de gewelddadigheid van het regime meende hij uiteindelijk geen andere uitweg meer te zien dan gewapend verzet. Zevenentwintig jaar lang belandde hij in de gevangenis om na zijn vrijlating bij te dragen tot de geweldloze omvorming in een democratisch Zuid-Afrika.
Opvallend is dat actieve geweldloosheid zowel successen kan halen in democratieën als in minder democratische omstandigheden, zelfs waar democratie onbestaande is. King zag zich geconfronteerd met een ‘democratie’ waarin de zwarten minder of niet meetelden, Gandhi vond tegenover zich een koloniale mogendheid en Mandela het autoritaire en gewelddadige apartheidsregime. Er zijn meer voorbeelden. Of zijn we al vergeten dat de voormalige communistische regimes in Oost-Europa en de Sovjetunie weggespoeld zijn in geweldloze revoluties? Herinneren we ons nog dat in heel de wereld militaire regimes en dictaturen verdwenen zijn, meestal onder de geweldloze druk van de straat en van democratiseringsbewegingen allerhande? Dat gebeurde de voorbije decennia in vele landen op alle continenten. Natuurlijk is het zo dat daar niet allemaal volwaardige democratieën bloeien, dat banditisme en miskenning van mensenrechten niet meteen verdwijnen, dat corruptie nog welig tiert. Maar dat zijn geen redenen om zo weinig aandacht te besteden aan geweldloze veranderingen en het is een grove miskenning van het belang ervan. Want niet altijd zijn de camera’s zo talrijk aanwezig als eind 2004 in Oekraïne. Zij registreerden hoe de presidentsverkiezingen uitliepen op een patsituatie waarbij geweld om de hoek loerde. En zij bleven het vervolg filmen waarbij een krachtige massabeweging nieuwe verkiezingen afdwong en won, en waarbij geweld vermeden is, hopelijk voorgoed. Zo was te zien hoe er, misschien meer dan ooit, ruimte is voor geweldloze acties om veranderingen af te dwingen, niet enkel in Oekraïne maar vrijwel overal op onze wereld... alleen maken we er veel te weinig gebruik van en hebben we er veel te weinig oog voor.
Ironisch genoeg zien we de beeltenis van Che Guevara veel meer. Massaal duikt hij op in vreedzame manifestaties, alhoewel hij geen aanhanger was van geweldloosheid. Hij wilde een betere samenleving realiseren via de gewapende revolutie, vooral in Latijns-Amerika. Het mislukte. Hij werd gevangengenomen in Bolivia en vermoord. In de volgende decennia sneuvelden nog vele duizenden revolutionairen. Hun leuze was ‘de revolutie of de dood’. Het werd de dood. En de samenlevingen die ze achterlieten vielen meer dan ooit ten prooi aan dictatuur, onrechtvaardigheid en miskenning van de mensenrechten.
Wie de geschiedenis overloopt van sociale verbeteringen en van democratisering, van emancipatie en afdwinging van fundamentele rechten, die zal een balans vinden die sterk in het voordeel slaat van de actieve geweldloosheid. En dus valt het te hopen dat we liever morgen dan overmorgen geweldloze bewegingen zien groeien die echte vrede afdwingen voor de mensen in Palestina en Israël, in Baskenland, in Colombia, in Soedan, Kongo, Ivoorkust en andere Afrikaanse landen, in Pakistan, India, Indonesië en andere landen in Azië.
Soms zullen ze de wet aan hun kant hebben, en kunnen ze geweldloosheid combineren met werken binnen de wettelijkheid. Zo werken vandaag voorstanders van werknemersrechten en vakbondsvrijheid in China. Zo werken in heel wat landen landlozen die op geweldloze wijze braakliggende gronden bezetten om daar menswaardig te kunnen van leven.
Maar zelfs als de wet niet aan hun kant staat, is de geweldloze weg te verkiezen. Want hij leidt tot de beste resultaten. Ook om nog een andere reden. Bewegingen die kiezen voor de gewapende weg om bijvoorbeeld zelfbeschikking te veroveren, gaan bijna noodgedwongen de weg op van strakke ideologische eenheid en militaire logica. Maar ze hebben de grootste moeite om die gevaarlijke mantel af te gooien wanneer na de overwinning eindelijk een vrije maatschappij moet worden opgebouwd. Want de strijd voor zelfbeschikking is één, de uitoefening van de macht is een andere zaak. De zogenaamde revolutionaire regimes bieden geen garantie voor de opbouw van een democratische, pluriforme en tolerante samenleving, voor een rechtsstaat.
En dus valt het te hopen dat we liever morgen dan overmorgen nieuwe Kings, nieuwe Ghandi’s, nieuwe Mandela’s zullen zien.
Dirk Barrez, journalist en auteur, 31 januari 2005
Reageren en meedenken kan op ons forum, onder het discussiethema Oorlog en vrede Zorg voor korte, doordachte bijdragen, zo komen we samen verder.
Overname van de brief door niet-commerciële initiatieven of verenigingen mag, mét volgende bronvermelding: Dirk Barrez, PALA nieuwsbrief over onze globaliserende wereld, voor gratis abonneren en forum surf naar www.globalsociety.be. Wij vernemen dat graag met een mail naar info@globalsociety.be
Voor wie nog meer discussiestof wil, surf naar het boek op deze site en lees vooral deel 9 ‘Kunnen we samenleven? Over oorlog en vrede’
