Dit is de inleiding van
TRANSITIE. Onze welvaart van morgen
het nieuwe Pala boek van Dirk Barrez
klik hier voor info en bestellen
Als ratten in de val.
Wat is er aan de hand?
Het is goed leven in de welvaartsstaten. Die ontstonden vorige eeuw op basis van economische groei en de sociale intelligentie om de vruchten daarvan te verdelen. Maar dat groeimodel loopt te pletter op de eindigheid van onze aarde. Met de economie die we vandaag wereldwijd pratikeren, zitten we als ratten in de val. Dat is zonder meer een angstwekkend toekomstbeeld.
Van dergelijke schrikbeelden wordt aangenomen dat ze niet goed werken om verandering te stimuleren. Het zou te verkiezen zijn om te tonen dat het anders even goed of zelfs beter leven is. Toch doen we er verstandig aan eerst nuchter in te schatten wat op ons afkomt als we de huidige koers blijven varen, en de ernst van de situatie te schetsen.
Sneller dan we ooit durfden te denken,
zullen we veel land verliezen aan de zee
We vechten met de aarde een uitputtingsslag om grondstoffen die we niet kunnen winnen. Energetisch lopen we op de klippen van fossiele brandstoffen die de aarde onhoudbaar opwarmen lang voor ze uitgeput geraken. Het besef zal doordringen dat we, sneller dan we ooit durfden te denken, grote stukken land van onder andere Nederland en Vlaanderen, de delta Schelde-Maas-Rijn van de Lage Landen, en van de delta’s van Po, Nijl, Tigris-Eufraat, Ganges-Brahmapoetra, Gele en Blauwe Rivier en Mekong aan de golven van zee en oceaan zullen moeten prijsgeven. We hangen ons op aan een mank, extreem kortzichtig financieel systeem dat onze economie kapot maakt en het milieu verwoest. We vertrouwen de economie stomweg toe aan een mondiale marktwerking die volledig onkundig is in het beschermen van de planeet en van menselijke samenlevingen. Eten voortbrengen voor iedereen lukt een olieverslaafde en grondverwoestende landbouw minder en minder. We verliezen de sociale intelligentie om de welvaart voldoende te verdelen. Een exploderende inkomensongelijkheid jaagt tallozen mee onder de bestaansminima. Honderden miljoenen moeten have en goed verlaten in de hoop elders een menselijk leven te kunnen opbouwen. Samenlevingen verliezen hun sociaal kapitaal om gezamenlijk een betere toekomst te bouwen en te verzekeren. Overheden verkruimelen en verspelen het laatste vertrouwen van hun burgers. Oplopende conflicten monden uit in steeds meer geweld… Als we dat alles willen vermijden, moet het snel helemaal anders, eigenlijk zelfs meteen.
Wat loopt fout? De noodzaak van transitie
Hoe komt het toch dat er zoveel fout loopt? Waarom stapelen de problemen zich op? Wat is er aan de hand? Dat zijn de vragen die we eerst moeten beantwoorden.
Onze economie doorboort
de ecologische grenzen
Vooreerst is er de vervelende waarheid dat onze mondiale economie, de wijze waarop we onze welvaart voortbrengen en verdelen, al decennialang de draagkracht van de aarde overschrijdt. Of we dat nu willen of niet, onze planeet aarde is een ecosysteem met beperkte biofysische grenzen. De huidige economie doorboort voortdurend die ecologische grenzen, of het nu gaat om klimaatverandering of de aantasting van de biodiversiteit door bijvoorbeeld overbevissing. Zo loopt ze volkomen vast op de biofysische onmogelijkheid om onbeperkt te kunnen blijven groeien.
Huidige globalisering
uitermate sociaal onrechtvaardig
Ten tweede werkt die economie door de huidige globalisering uitermate sociaal onrechtvaardig. De welvaart is zeer ongelijk verdeeld, ruim een vierde van alle mensen die werken verdient minder dan twee dollar per dag. En de armsten zijn daarenboven relatief veel zwaarder getroffen door de gevolgen van klimaatverandering en verlies van biodiversiteit.
Democratie verregaand bedreigd
Ten derde, en onafwendbaar na al het vorige, tast een dergelijke slecht presterende economie de cohesie van samenlevingen aan en brengt overheden in problemen. Het vertrouwen van burgers in publieke instellingen, in socialezekerheidsmechanismen en in elkaar daalt; samenlevingen verliezen hun sociaal kapitaal. Onze overheden zijn armlastig, treden terug en presteren ondermaats. Ze bieden allesbehalve tijdige en afdoende antwoorden op de vele crises die opdoemen. In feite laten ze toe dat de economie en bovenal de financiële markten regeren, een pijnlijk democratisch deficit. Burgers laten hun verontwaardiging horen op pleinen en in betogingen. Steeds meer burgers vallen gaandeweg voor de lokroep van ondemocratische politieke extremen. Zo komt de democratie in ademnood.
Er loert een algehele systeemcrisis
Verder doen zoals we bezig zijn, voert ons regelrecht naar een ecologische, economische, sociale en democratische ineenstorting ergens in de tweede helft van deze eeuw. Bij ongewijzigd beleid is dat het meest waarschijnlijke toekomstscenario. Het zou een algemene systeemcrisis betekenen en is dus geen rationele optie. De enige uitweg – weg van de huidige crisiskoers – is een systeemverandering. Daar hoeft niet lang over nagedacht te worden. De kernvraag is dan: welke verandering, welke transitie?
Waar naartoe? Van systeemcrisis naar sociaalecologische economie
Het goede nieuws is dat we eigenlijk weten waar het naartoe moet. Het komt erop aan zo snel als maar mogelijk en met alle beschikbare mensen en middelen een sociaalecologische economie uit de grond te stampen.
Haar ecologische dimensie is dat ze onze welvaart moet voortbrengen op de meest duurzame wijze, dus binnen de grenzen van het ecosysteem aarde en van al zijn ecosystemen.
Voor welvarende landen, zoals ook het onze, betekent dit dat de milieu-impact van onze economie in 2050 met een factor 10 moet zijn teruggedrongen. Dat wil zeggen dat we vergelijkbare welvaart en welzijn zullen creëren met tienmaal minder uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen. Ook zal er tegen dan tienmaal minder materiaaldoorstroming zijn, negentig procent minder gebruik van materialen dus. Dat is een immense maar haalbare opdracht.
Tegelijkertijd, en dat is haar sociale dimensie, zal die sociaalecologische economie voor de nodige welvaart zorgen om aan de gerechtvaardigde behoeften van alle wereldburgers te voldoen. Dat betekent dat er nuttig werk en een goed inkomen is voor iedereen, en dat de voortgebrachte welvaart dus voldoende verdeeld raakt. Anders dan nu mag de economie niet op maat gesneden zijn van de financieel en politiek machtigen. Zij moet de duurzaam gecreëerde welvaart sociaal rechtvaardig verdelen zodat alle mensen humaan kunnen leven.
Hoe daar geraken? Een radicale transitie naar een democratische economie
Dit wordt één lange revolutie
Om aan die sociaalecologische economie te geraken, zijn radicale veranderingen nodig. Het gaat eigenlijk om een revolutie die een lange, volgehouden inspanning vergt. Want de job die wacht, is niet min: een coherente en volledige ombouw of omschakeling van onze huidige economie en samenleving in al haar systemen: energie, water, voedsel, mobiliteit, geld, werk, inkomen, wonen, onderwijs, democratie, reizen, informatie, biodiversiteit, veiligheid, kennis, fiscaliteit, gezondheidsvoorzieningen, sociale zekerheid, cultuur…
Als zowat alle systemen waarop we vertrouwen voor een goed leven in crisis verkeren, moeten we ze allemaal aanpakken en verduurzamen, en daarbij ook oog hebben voor hoe ze elkaar beïnvloeden en versterken. Dat hele proces noemen we transitie: een volledige, nooit geziene ombouw van de menselijke samenleving.
Essentieel om zo’n transitie te doen lukken, is dat de samenlevingen, van lokaal tot mondiaal, vat krijgen en greep houden op die nieuwe sociaalecologische economie om ze te sturen in het algemene belang. Dat is de democratische dimensie van transitie.
Wat staat er dus op het spel? Als we morgen allemaal goed willen leven, moeten we van onze eigen omgeving, land, regio en de hele aarde een leefwereld maken met de meest duurzame economie. Die transitie start het best bliksemsnel én in haar drie dimensies. Onze welvaart moet ten eerste ecologisch duurzaam voortgebracht worden. We moeten ze ten tweede sociaal rechtvaardig verdelen, en ten derde moet die sociaalecologische economie democratisch zijn.
Geluk bij een ongeluk, vele hersenen en handen nodig
In een eerste fase is die ombouw één grote schreeuw om werk, een geluk bij een ongeluk dus. Vele handen zijn nodig om het vernietigde natuurlijke kapitaal te herstellen en een milieuvriendelijke voedseleconomie te creëren. Leefbare steden uitbouwen en renoveren, energiezuinige woningbouw, de transporteconomie herdenken en vertimmeren, de productie van welvaart dematerialiseren, energievoorziening op hernieuwbare sporen zetten, een kringloopeconomie op poten zetten, voor al die ambities moeten meer hersenen en handen aan het werk.
Hoe we dan later overgaan op een stabiele economie die niet langer op groei is gebaseerd en toch iedereen welvaart en nuttig werk garandeert, blijft een maatschappelijk vraagstuk met absolute topprioriteit.
Transitie: opdracht voor overheid, bedrijfsleven en samenleving
Samenleving, overheid en bedrijfsleven kunnen, samen met technologische innovatie, allemaal de motor van verandering zijn. Al te vaak wordt vooral naar bedrijven en technologie gekeken, in wisselende mate ook naar overheden, veel te weinig in deze neoliberale tijden, en minst van al naar de samenleving.
We kunnen echter vergeten, zeker in België, dat er snel een voldoende krachtig initiatief komt uit de economische of politieke wereld om de noodzakelijke omslag te realiseren. De transitie naar de sociaalecologische economie die ons voor ogen staat, namelijk zowel ecologisch als rechtvaardig én democratisch, kan maar slagen indien ook de samenleving innovatief uit de hoek komt en zich sterk weet te organiseren.
De onontbeerlijke rol van de samenleving
We weten dat zonder initiatieven uit de civiele samenleving – dat middenveld tussen overheid en economie – het dikwijls niet lukt om goede oplossingen voor grote maatschappelijke problemen te vinden. Dat wij vandaag bijvoorbeeld een prima gezondheidszorg genieten, heeft zijn wortels in de ziekenfondsen die door de samenleving zijn uitgewerkt en die in diezelfde beweging uiteindelijk ook de wettelijk verplichte ziekteverzekering voor iedereen wist af te dwingen. Slechts een sterke civiele samenleving kan zowel de politiek als het bedrijfsleven ertoe brengen om de noodzakelijke ecologische economie ook echt sociaal en waarlijk democratisch te maken, en om technologie dienstbaar te maken daaraan.
In die context is de opkomst van een heuse transitiebeweging cruciaal. Onrust over wat ons overkomt, smeult al langer. Regelmatig ontstaat protest tegen wat manifest fout loopt. Wat weg van het rumoer ontwikkelt zich van onderuit ook een transitiebeweging die zich werpt op nieuwe lokale duurzame praktijken, het meest bekend van de transition towns. Maar dat transitiedenken is ook terug te vinden op vele andere plaatsen in de samenleving. Die evoluties maken dat de transitiebeweging al heel wat breder is geworden. Ze is op dit ogenblik echter nog onvoldoende sterk om alle noodzakelijke transities gestalte te geven.
Dit boek voert u graag mee op de fantastische tocht die ons wacht en dompelt u onder in de fascinerende uitdagingen die op ons pad liggen. Het wil helpen om de verontwaardiging over zoveel dat fout loopt, en het verzet daartegen dat in elk van ons sluimert, om te zetten in echte veranderingskracht. Heel specifiek zal het focussen op het belang van experimenteren en het creëren van nieuwe oplossingen; maar evenzeer op de noodzaak om de beste alternatieven op te schalen of te verspreiden, zo sterk dat ze snel de oude systemen kunnen vervangen.
Sommigen zullen bij het lezen terugdenken aan het boek Ik wil niet sterven aan de XXste eeuw. Overleven in de 21ste eeuw. Dat is geen toeval: dat boek uit 1999 wierp zich al volop op de onhoudbare ecologische koers van de mensheid en op talrijke maatschappelijke vraagstukken en hoe ermee om te gaan. Het gaf ook sleutels voor de toekomst, zoals een basisinkomen en een economie die ecologisch duurzaam is én een draaischijf is voor de behoeften en ambities van alle mensen, waarbij het bnp er expliciet een slechte meetlat genoemd werd. Het handelde dus over transitie lang voor dat begrip doorbrak. Zeventien jaar later is er nu dit nieuwe boek, dat vertelt over wat te doen nu de toestand nog veel urgenter is. Het is ook geïnspireerd op Van eiland tot wereld uit 2008, dat een utopisch-realistisch programma voor een menselijke samenleving verbeeldde: democratisch, sociaal en ecologisch.
Dirk Barrez
De auteur is hoofdredacteur van Pala.be, auteur en voormalig VRT-journalist voor Terzake en Panorama.
27 september 2016, verschijning TRANSITIE. Onze welvaart van morgen als nieuwe Pala boek klik hier voor info en bestellen
Een aantal hoofdstukken en gedeelten van dit boek zijn ook gepubliceerd (soms bewerkt) op Pala. Voor een overzicht klik hier
Dit boek bouwt deels verder op de boeken Ik wil niet sterven aan de XXste eeuw. Over leven in de 21ste eeuw (1999, nog te lezen als e-boek uit 2001), Van eiland tot wereld. Appèl voor een menselijke samenleving (2008) en van Verontwaardiging naar Verandering (inclusief het programma voor een menselijke samenleving, 2011)
Uw doordachte reacties zijn welkom op het emailadres infoATpala.be
Overname van dit artikel toegelaten voor niet-commerciële en niet-gesubsidieerde organisaties met vermelding van auteur en bron, met weblink. Wij vernemen het graag | Commerciële en/of gesubsidieerde organisaties nemen voor publicatie contact op met info@pala.be
Tot het einde gelezen? En het artikel gewaardeerd?
Dan kan Pala misschien op uw steun rekenen: uw gift is welkom
op rekeningnummer BE66 5230 4091 1443 van Pala vzw – Leuven.
Of we verwelkomen u graag als vaste steungever - klik hier
Een goed artikel? Interessant nieuws? Neem een gratis abonnement op de Pala nieuwsbrief (maximaal 2 maal per maand), dan hoeft u geen enkel artikel te missen. Gebruik daarvoor het inschrijvingsformulier – klik hier
