“Als mijn beeld van Afrika zou bepaald zijn door populaire media, zou ook ik denken dat Afrika een plaats is van prachtige landschappen, mooie dieren en onbegrijpelijke mensen, die meedogenloze oorlogen voeren, sterven aan armoede en aids, en niet in staat zijn om voor zichzelf te spreken”. Dit citaat van de Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie staat in de inleiding van Dipo Faloyin's boek 'Africa is not a country'. Het vat Faloyin's boek mooi samen.
De Nigeriaan Dipo Faloyin, geboren in Chicago, opgegroeid in Lagos en momenteel werkend in London, is senior editor bij VICE, de in december 2013 in New York opgerichte online nieuwsservice die dagelijks documentaires en video via haar website en YouTube-kanaal verspreid. VICE promoot zichzelf als “de definitieve gids voor verhelderende informatie” over "onder gerapporteerde verhalen".
Afrika is geen land, maar een continent
Afrika is groot, zo'n 30 miljoen vierkante kilometer, iets minder dan twee keer zo groot als Rusland of groter dan Canada, de Verenigde Staten en China samen! Dit lijkt niet zo op de meeste wereldkaarten door het algemene gebruik van de Mercatorprojectie. Daardoor lijken landen in de buurt van de polen groter en die aan de evenaar kleiner. Afrika is evenwel een rijke en diverse plek. Het omvat meer dan 1500 talen en 16 procent van de wereldbevolking.
Steeds herhaalde stereotypen
"Gebruik altijd het woord 'Afrika' of 'zwart' of 'safari' in je titel," suggereerde de Keniaanse schrijver Binyavanga Wainaina in een satirisch essay uit 2005. Hij spotte met de herhaalde stereotypen in de internationale berichtgeving over Afrika.
Ook Faloyin argumenteert dat er zelden sprake is van een evenwichtige of genuanceerde kijk op Afrika omdat clichés over armoede, hongersnood en rampen de berichtgeving en Hollywood-romantiek over Afrika domineren.
'Machteloze slachtoffers'
Deze schrijvers leveren kritiek op de internationale berichtgeving over Afrika omdat de nadruk ligt op het lijden van machteloze slachtoffers. Dit wordt gekruid met af en toe een celebrity-bezoek of een prachtig shot van dieren in het wild. Zodoende wijzen ze op de absurditeit van de berichtgeving die probeert een enorm continent van meer dan 50 landen te vangen in brede veralgemeningen.
Bovenal hebben ze minachting voor wat vaak Afro-pessimisme wordt genoemd. Dit is de neiging om verhalen in sub-Sahara Afrika te depolitiseren en te reduceren tot hopeloze humanitaire crises of schrijnende beelden.
‘Africa Rising’
Terwijl de oorlogen, hongersnoden, plagen en epidemieën jarenlang het enige 'nieuws' uit Afrika waren, is er sinds enige tijd een 'nieuw' verhaal bijgekomen. In mei 2000 was er nog de beroemde voorpagina van The Economist die Afrika afschilderde als het hopeloze continent; in 2011 was dit beeld vervangen door een omslag vol heldere luchten en met de kop 'Africa Rising'.
Time magazine volgde dit voorbeeld met een omslag met dezelfde titel. Plots bruist het continent van mobiele telefoons en energieke bedrijven. Michela Wrong noemde dit in de New York Times van 20 maart 2015 de nieuwe verplichte slogan, nu "het tegenwoordig in de mode is om optimistisch te zijn over Afrika".
Onvolledig en onnauwkeurig
“Dit boek is een portret van het moderne Afrika dat zich verzet tegen schadelijke stereotypen om een uitgebreider verhaal te vertellen -- gebaseerd op alle menselijkheid die terzijde is geschoven voor één enkel beeld van bloed, strijd en majestueuze opnamen van glooiende savannes en grote gele zonsondergangen. Het zal het onnauwkeurige verhaal van een continent ontrafelen en dit vertekend verhaal naar de realiteit slepen”, stelt Faloyin uitdrukkelijk op pagina 7.
Het gevaar van een neoliberale agenda
Het probleem is dat alle reductionistische stereotypen onvolledig en onnauwkeurig zijn. En met name de nieuwste karakterisering van Afrika als een plaats vol met ondernemers, compleet met zijn eigen ‘silicon savannah’, heeft andere problemen.
In een deel van de wereld dat nog steeds wordt geconfronteerd met duizelingwekkende niveaus van ongelijkheid, bestaat het gevaar dat Afrika te dicht bij een neoliberale agenda en doelstellingen komt te staan. Welke successen de nieuwe bedrijven ook mogen behalen, er is niet veel bewijs van een ‘trickle down’-effect voor degenen aan de onderkant van de samenleving.
Natuurlijk zijn er op veel plaatsen succesverhalen die de capaciteiten van zich ontwikkelende Afrikaanse economieën aantonen. Sommige landen in Afrika, zoals Benin, Egypte, Ethiopia, Mozambique, Ivoorkust, Tanzania of Rwanda behoren momenteel tot de snelst groeiende economieën ter wereld. Maar de 'Africa Rising'-verhalen negeren het lot van degenen die nog steeds ver achterblijven in samenlevingen die, buiten het gezin of de directe gemeenschap, niet veel bieden aan een sociaal vangnet, dat in de meeste westerse samenlevingen (tot op zekere hoogte) wel zichtbaar is.
We kunnen daarom meevoelen met de benarde situatie van Afrikanen die aan boord gaan van gammele boten en proberen een nieuw leven in het buitenland op te bouwen. Toch is het algemeen bekend dat de zogenaamde economische migranten die op zoek zijn naar een betere toekomst over de Middellandse Zee niet degenen zijn aan de onderkant, die een dergelijke reis nooit zouden kunnen betalen of zelfs maar overwegen.
Kleurrijk en bijwijlen grappig
“Er zijn maar weinig dingen die het continent meer in frustratie verenigen dan de komisch onnauwkeurige manier waarop Afrika en zijn mensen worden afgebeeld in de populaire cultuur. Het is soms opzettelijk afwijzend, vaak onzinnig en soms onbedoeld hilarisch” (p. 199).
Faloyin heeft een vlotte pen en kleurt zijn boek met verschillende goed gekozen voorbeelden. Hij onderzoekt het koloniale erfgoed van elk land en verkent diverse onderwerpen, van het beschrijven van het stadsleven in Lagos en de levendige West-Afrikaanse rivaliteit over wie de beste Jollov-rijst maakt, de nog steeds aanslepende zaak van gestolen kunstschatten in Westerse musea -- “90 procent van de Afrikaanse culturele erfenis wordt buiten het continent bewaard” (p. 258) -- tot het verhaal van democratie in zeven dictaturen en de gevaren van stereotypen in populaire cultuur.
Afrika is de thuisbasis van 54 landen, waaronder eilandstaten langs de kust van het continent. Deze landen herbergen diverse groepen mensen die verschillende talen spreken en een breed scala aan gebruiken in praktijk brengen.
Neem Nigeria, het meest bevolkte land van Afrika. Onder de meer dan 200 miljoen inwoners tellende bevolking leven meer dan 250 verschillende etnische groepen. Hoewel Engels de officiële taal van de voormalige Britse kolonie is, worden ook de vele talen van etnische groepen die inheems zijn in de West-Afrikaanse natie, zoals Yoruba, Hausa en Igbo, gesproken. Bovendien beoefenen Nigerianen het christendom, de islam en inheemse religies.
Tot zover de mythe dat alle Afrikanen hetzelfde zijn. De meest bevolkte natie op het continent bewijst zeker het tegendeel.
Of neem Egypte. Het land grenst met name aan Libië in het westen, Sudan in het zuiden, de Middellandse Zee in het noorden, de Rode Zee in het oosten en Israël en de Gazastrook in het noordoosten. Ondanks zijn ligging wordt Egypte vaak niet beschreven als een Afrikaanse natie, maar als het Midden-Oosten - de regio waar Europa, Afrika en Azië samenkomen. Deze omissie komt voornamelijk voort uit het feit dat de Egyptische bevolking van meer dan 100 miljoen sterk Arabisch is - met een kleine minderheid Nubiërs in het zuiden - een drastisch verschil met de bevolking van Sub-Sahara Afrika. Volgens wetenschappelijk onderzoek waren de oude Egyptenaren - bekend om hun piramides en geavanceerde beschaving - biologisch noch Europees noch Afrikaans ten zuiden van de Sahara, maar een genetisch verschillende groep. Deze mensen bevinden zich op het Afrikaanse continent. Ook hun bestaan onthult de diversiteit van Afrika.
De 'witte redder'
Af en toe sluipt het imago van de 'witte redder' ook in Faloyin's verhaal. Soms terecht, zoals het Westen wordt opgevoerd als 'witte redder' tijdens de kolonisatie en opdeling van Afrika op 15 november 1884 tijdens de Conferentie van Berlijn in afwezigheid van enige Afrikaanse vertegenwoordiging: ”Slechts 30 procent van alle grenzen in de wereld liggen in Afrika, maar toch komt bijna 60 procent van alle territoriale geschillen, die voor het Internationaal Gerechtshof zijn gebracht, van het continent” (p. 46).
Ook de meer recente zoektocht in 2012 naar Joseph Kony van de Lord's Resistance Army komt uitvoerig aan bod. Faloyin concludeert sarcastisch: “Het White Saviour Industrial Complex gaat niet over gerechtigheid. Het gaat om het hebben van een grote emotionele ervaring die het voorrecht bevestigt" (p. 79).
Verwerpelijk paternalisme
De voortdurende bevestiging van een paternalistisch en onwetend perspectief, of het nu de hulpeloze wilden of de nobele armen zijn, is fundamenteel verwerpelijk en zal op de lange termijn niet tot bevredigende bijdragen van welke aard dan ook leiden. Temeer daar, zoals ook Howard French reeds betoogde, Afrika voor Europa de spil is geweest van de machine van moderniteit.
Waar blijft de remedie?
Maar ook Faloyin's book schiet soms tekort. “Hoewel Faloyin uitblinkt in het verwoorden van de klacht (over de witte redder), heeft hij weinig te bieden als remedie voor een probleem dat geworteld is in een eeuwenoude mondiale machtsongelijkheid. Eerlijkheid dicteert de erkenning dat intellectuele luiheid nauwelijks het exclusieve domein van de blanke mens is”, voegt Michela Wrong in The New York Times van 31 augustus 2022 er fijntjes aan toe.
Mythen en stereotypen
Onze opvattingen over groepen mensen komen voort uit socialisatie, inclusief onze ouders, leeftijdsgenoten, nationale cultuur, subculturen en vooral de massamedia. Dit wordt impliciete of onbewuste vooringenomenheid genoemd. Iedereen maakt deze generalisaties, en ze helpen en beschermen ons in deze complexe wereld.
Generalisaties kunnen nuttig zijn.
Stereotypen zijn gevaarlijk
Maar stereotypen zijn anders. Ze zijn te eenvoudig en voornamelijk gebaseerd op groepslidmaatschap gebaseerd op beperkte kenmerken, zoals leeftijd, een fysieke eigenschap, geslacht, ras of nationaliteit. Generalisaties kunnen nuttig zijn, maar stereotypen zijn gevaarlijk. Gebaseerd op te vereenvoudigde, vaste aannames over groepen mensen, zijn stereotypen vaak 'gerechtvaardigd' binnen sociale systemen, om dieperliggende mythen toe te dekken. Afrika is het doelwit geweest van een onpeilbare hoeveelheid stereotypering, wat heeft geleid tot het wijdverbreide geloof in veel valse informatie.
Veel mythen over Afrika gaan eeuwen terug. In de moderne tijd zijn er nieuwe stereotypen over het continent ontstaan. Op sensatie en simplificatie gerichte nieuwsmedia blijven Afrika met hongersnood, oorlog, armoede en politieke corruptie associëren.
Dit wil niet zeggen dat dergelijke problemen niet bestaan in Afrika. Natuurlijk doen ze dat. Maar zelfs in een welvarend land als België of Nederland spelen armoede, machtsmisbruik en chronische ziekten een rol in het dagelijks leven. Hoewel het Afrikaanse continent voor enorme uitdagingen staat, is niet elke Afrikaan in nood, en evenmin verkeert elke Afrikaanse natie in een crisis.
Jan Servaes
De auteur was UNESCO-Chair in Communication for Sustainable Social Change aan de University of Massachusetts, Amherst. Hij doceerde ‘internationale communicatie’ en ‘communicatie voor sociale verandering’ in Australië, België, China, Hong Kong, de V.S., Nederland en Thailand, naast verschillende korte projecten aan ca. 120 universiteiten in 55 landen. Jan Servaes is hoofdredacteur van het Springer ”Handbook of Communication for Development and Social Change’' (2020).
Referenties
Dipo Faloyin (2022), Africa is not a country. Breaking Stereotypes of Modern Africa, Harvill Secker, London, 380 pp. https://www.penguin.co.uk/books/444389/africa-is-not-a-country-by-faloyin-dipo/9781787302952
Sinds kort is er ook een Nederlandstalige versie uit: Dipo Faloyin (2022), Afrika is geen land. Humoristische correctie van de aannames over het continent, De Bezige Bij, Amsterdam, 400 blz. ISBN 9789403147314 https://www.debezigebij.nl/boek/afrika-is-geen-land/
