Als een mission impossible, zo voelt het aan om een uiterst bezige dag te moeten inschatten en afronden - in dit geval over hoe cultuur ons naar een duurzaam bestaan leidt zonder de rechtvaardigheid geweld aan te doen – en jullie te motiveren om het vooral hierbij niet te laten.
Het overkomt me wel meer, uitdrukkelijk gevraagd worden om spelbreker, stoorzender of minstens kritische waarnemer te zijn, ook de voorbije dagen.
Zo moet je op de projectenbeurs van een Vlaamse provincie vertellen waarom ontwikkelingssamenwerking zo vaak fout zit en op apegapen ligt. Of op een visiecongres van een partij hevig pleiten – voorbij de ingebakken traagheid - voor een echt sociaalecologisch industrieel beleid. Op een universiteit in Nederland wil men de vele redenen voor verontwaardiging verkennen, de vele crises die ons treffen, alsook de remedies.
En vandaag bij jullie zoektocht naar duurzame rechtvaardigheid en de urgentie om die ‘niet enkel te denken, maar ook te doen’.
Allen hier aanwezig, jullie weten het, de toekomst zal niet saai zijn, vooral dan omdat ze niet zo mooi oogt. Er is een sterke versnelling bezig van tal van crises. De stomweg vrijgelaten financiële markten en mislukte grootbankiers spelen met onze voeten, en met die van de planeet. De klimaatverandering grijpt ons bij het nekvel. Al te veel welvaart stroomt verkeerdelijk in de zakken van de rijksten. De politici staan er vooral naar te kijken, en de media blijken al even onmachtig om het publieke debat over dat alles adequaat te voeden.
We voelen en zien onze vertrouwde wereld – of, meer wetenschappelijk, het wereldsysteem - verbrokkelen en instorten. Niet altijd even bewust, maar het is dit aanvoelen dat vele verontwaardigden straten en pleinen opjaagt, het is die analyse die schuilt achter de Occupy beweging.
Aan de kant blijven staan, is geen optie. Om te vermijden dat we met ons gehavende ruimteschip aarde te pletter storten en onze mondiale beschaving ten onder gaat, moeten we niet morgen maar vandaag al de koers drastisch beginnen veranderen.
Zeker even hard nodig als de verontwaardiging, zijn de utopieën die de noodzakelijke veranderingen moeten sturen. Dat is de utopie van een rechtvaardige duurzaamheid, van een menselijke samenleving die duurzaamheid, solidariteit en democratie als bakens heeft.
Het is dus goed hier zo vele jongere gezichten te zien. Want er is een grote en lang volgehouden veranderingskracht nodig om de noodzakelijke transitie naar duurzame rechtvaardigheid af te dwingen.
Allereerst wacht jullie het gevecht tegen die cultuur dat het toch niet anders zou kunnen, o zo dominant bij ons, de cultuur van passiviteit, van lamlendigheid en van ‘het zal onze tijd wel duren’. Maak dat we voedsel kunnen geven aan dynamisch optimisme, in plaats van verlammend pessimisme te koesteren.
Zorg dat je dit gevecht wint, want daar wacht al het volgende, tegen het neoliberalisme. Ondanks zijn manifeste falen - scherp blootgelegd door de bankencrisis en al die andere crises - blijft deze naakte keizer in vele hoofden spoken en niet ophouden al die andere ruimten onterecht te koloniseren, het onderwijs, de wetenschap, de cultuur, de natuur. Maak duidelijk dat het huidige financiële kapitalisme de grootste hinderpaal is op weg naar een rechtvaardige duurzaamheid en een menselijke samenleving.
Bestrijd dus de cultuur van tevredenheid die ons doodknijpt - zelfs niet eens meer langzaam. Omarm de ontevredenheid en de verontwaardiging. Want ze helpt om weerstand te overwinnen, om initiatief te ontwikkelen en zo vanuit de samenleving ruimte te heroveren op een doldraaiende economie. Want dat is wat we moeten doen, opnieuw zeggingschap bezitten over ‘ons’ geld en komaf maken met banken die het goede leven verraden, een cultuur bewerken van een vrije coöperatieve ruimte om welvaart mee te creëren.
Wacht dus niet langer om de toekomst zelf in handen te nemen, elk in uw verantwoordelijkheid binnen dat grote culturele veld. Kies voor de bottom-up benadering en doe als culturele spelers alles wat in uw bereik ligt. Reken op de kracht en de inzet van alle medewerkers om maatschappelijke ondernemers te worden, het soort ondernemers dat zo schaars is en bovenal hard nodig is. En dood meteen dat perfide idee dat welvaart scheppen enkel weggelegd zou zijn voor privébedrijven.
Omarm meer dan ooit de kunst. Of is zij niet ook de polsslag van een wereld in crisis? Toont en vertelt zij niet van de koortsen van onze wereld? En van waar zouden de streefbeelden en utopieën moeten komen die ons een betere wereld aanwijzen? Toch ook van de kunst, wil ik hopen? Ze zal ons er diepgaand mee plezieren.
Zorg er dus voor dat deze kunst gezien, gehoord, ervaren kan worden, overal in ons land.
Kunst kan nog meer, heel zeker. Ze kan vertellen hoe we gevangen zitten in lineair denken over evoluties die langzaam en beheersbaar hun gang gaan, terwijl de steeds complexere wereld die we bouwen – zo leert ons de chaos- en complexiteitstheorie – ons in volle vaart op niet-lineaire, bruuske en vaak levensbedreigende veranderingen doet afstormen.
Ze kan ons ook confronteren met onze hebberigheid en ik-zucht die ons de das omdoen. En ze kan ons de wij-verhalen brengen die ons voorbij onze hebberigheid leiden.
Bied dus de kunstenaar, zeker ook de beeldende kunstenaar, een brekende rol, om de samenleving te confronteren met de idiotie van een economie die de wereld letterlijk om zeep helpt. Breng die kunst en haar kunstenaars in het onderwijs zodat niemand ooit kan zeggen ‘dit heb ik niet geweten’. Breng die kunst, om dezelfde reden, naar de echte en virtuele pleinen, fora en media.
En laat de kunst ook onze toekomst verbeelden. Geef ze kansen om haar helikoptervisie te boetseren en ons een blik op een duurzame toekomst te schenken. Het kan toch niet dat het begrip creatieve destructie het alleenrecht zou blijven van de economie. Het is waar, er bestaan echt bedrijven die een metamorfose hebben ondergaan. Ze wisten over te schakelen van de meest vervuilende en ongezonde activiteiten op een sociaal en ecologisch verantwoorde productiewijze.
Maar jullie weten dat de transitie naar een sociaalecologische economie en samenleving evenzeer of meer nog een zaak is van onze cultuur.
Lever dus mee de nodige versnelling in de utopieën die tijdig antwoord bieden op de versnelling van de crises. Verontwaardiging en onrust scheppen is nodig maar niet genoeg. Doorbreek de inertie. Het is wel duidelijk, hier in deze zaal is heel veel potentieel, is heel veel veranderingskracht aanwezig. Ontvlucht dat kapitaal niet. Ga dus niet buiten zonder te weten wat jullie morgen al gaan ondernemen. Geef de transitie al uw tijd en middelen.
Deze tekst is een geschreven weergave van de slotspeech van Dirk Barrez op ‘Van Denken Naar Doen’ op 21 november 2011 in STUK waar de culturele sector samen kwam om na te denken over haar rol in het transitieproces naar rechtvaardige duurzaamheid.
Dirk Barrez is hoofdredacteur van DeWereldMorgen.be en Pala.be, documentairemaker en auteur van onder andere de boeken van Verontwaardiging naar Verandering (2011) en Van eiland tot wereld. Appèl voor een menselijke samenleving (2008)
