Als ratten in de val. De rol van transitie

Met de economie i die we vandaag wereldwijd pratikeren, zitten we als ratten in de val. Zelfs al zouden schrikbeelden niet al te goed werken, toch doen we er goed aan nuchter in te schatten wat op ons afkomt als we de huidige koers blijven varen.

Dan kan het besef binnendringen dat we grote delen van Vlaanderen, Nederland en andere regio’s aan de zee zullen moeten prijsgeven; eten voortbrengen voor iedereen lukt minder en minder; exploderende inkomensongelijkheid jaagt tallozen onder de bestaansminima; honderden miljoenen moeten have en goed verlaten in de hoop elders een menselijk leven te kunnen opbouwen; we hangen ons op aan een mank financieel systeem dat onze economie kapot maakt; energetisch lopen we op de klippen van onbetaalbare fossiele brandstoffen die zowel uitgeput raken als de aarde i opwarmen; oplopende conflicten monden uit in steeds meer geweld.

Wat is er aan de hand? Onze mondiale economie, d.i. de wijze waarop we onze welvaart voortbrengen en verdelen, overschrijdt ten eerste de draagkracht van de aarde en is ten tweede sociaal onrechtvaardig.
1. Draagkracht van de aarde: of we dat nu willen of niet, onze planeet aarde is een ecosysteem met beperkte biofysische grenzen. De huidige economie doorboort voortdurend die grenzen, of het nu om klimaatverandering i of aantasting i van de biodiversiteit i (bv. overbevissing i) gaat.
2. Sociaal onrechtvaardig: de welvaart is zeer ongelijk verdeeld, een derde van alle mensen die werken verdient minder dan anderhalve euro per dag. En de armsten zijn daarenboven relatief veel zwaarder getroffen door de gevolgen van klimaatverandering en verlies van biodiversiteit.
Verder doen zoals we bezig zijn, voert ons regelrecht naar een systeemcrisis i, een ecologische, economische en sociale ineenstorting ergens in de tweede helft van deze eeuw. Dat is dus geen optie.
De enige uitweg – weg van een systeemcrisis - is een systeemverandering. Daar moet niet lang over nagedacht. Kernvraag is dan, welke verandering van systeem?

Waar naartoe? Van systeemcrisis naar sociaalecologische economie
We moeten, zo snel als maar mogelijk en met alle beschikbare mensen en middelen, een sociaalecologische economie bouwen.
Haar ecologische dimensie is dat zij onze welvaart moet voortbrengen binnen de grenzen van het ecosysteem aarde en van al haar ecosystemen.
Tegelijkertijd, en dat is haar sociale dimensie, moet zij voor de nodige welvaart zorgen om aan de gerechtvaardigde behoeften van alle wereldburgers te voldoen.
Voor een welvarend land zoals het onze betekent dit dat de impact van onze economie in 2050 met een factor 10 i moet zijn teruggedrongen. Dit wil zeggen dat we vergelijkbare welvaart en welzijn zullen creëren met tienmaal minder uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen. Ook zal er tegen dan tienmaal minder materiaaldoorstroming zijn, minder gebruik van materialen dus. Dat is een immense maar een haalbare opdracht.
Het goede nieuws is dus dat we eigenlijk weten waar het naartoe moet.

Hoe daar geraken? Een rechtvaardige en democratische transitie i
Om aan die sociaalecologische economie te geraken, zijn radicale veranderingen nodig. Het gaat eigenlijk om een revolutie die een lange, volgehouden inspanning vergt van de hele samenleving. Want de job die wacht is niet min, we moeten onze huidige economie volledig ombouwen en omschakelen op zowat alle terreinen, d.i. zowel mobiliteit, energieopwekking en bouwen als voedselproductie en toerisme, alsook fiscaliteit, werk i en sociale zekerheid i. Alleen zo kunnen we belanden in een nieuw en goed functionerend systeem.
Dat hele proces noemen we transitie, een transitie die rechtvaardig en democratisch moet zijn. Anders dan nu mag de economie niet op maat gesneden zijn van de financieel en politiek machtigen. Zij moet sociaal rechtvaardig zijn. En samenlevingen horen er greep op te hebben om ze te sturen in het algemeen belang.

Transitie, een opdracht voor overheid, bedrijfsleven en samenleving
Overheid, bedrijfsleven en samenleving kunnen alle motor van verandering zijn. De transitie naar een sociaalecologische economie die ons voor ogen staat – namelijk rechtvaardig en democratisch – kan maar indien de samenleving zich sterk weet te organiseren.

          De onontbeerlijke rol van de samenleving

We weten immers dat zonder initiatieven uit de samenleving – dat middenveld i tussen overheid en economie - het dikwijls niet lukt om goede oplossingen voor grote maatschappelijke problemen te vinden. Als wij vandaag bijvoorbeeld kunnen genieten van prima gezondheidszorg, heeft die haar wortels in het mutualisme dat door de samenleving is uitgewerkt en uiteindelijk kon uitgroeien tot de wettelijk verplichte ziekteverzekering voor iedereen. Slechts een sterk middenveld kan zowel de politiek als het bedrijfsleven ertoe dwingen om de noodzakelijke ecologische economie ook sociaal te maken. De allereerste en noodzakelijke stap daartoe is dat het middenveld het erover eens geraakt welke transitie het wil.

Het is daarom dat eind 2009 Peter Tom Jones samen met An Heyerick, Ward Bosmans en ondergetekende een groep mensen verzamelden uit verenigingen die een cruciale rol vervullen in maatschappelijke verandering. Opzet: een fris toekomstbeeld voor het jaar 2050 schetsen, de noodzakelijke stappen daartoe identificeren en die ook realiseren, onder andere door druk uit te oefenen op en beïnvloeden van economie en overheden. Dat is uiteindelijk het transitienetwerk middenveld geworden, dat op 7 oktober graag naar buiten komt met haar tweede transitiefestival in Gent.

Dirk Barrez

Meer lezen

Hoe maken we een sociaalecologische economie. De transitie zal vanuit het middenveld moeten komen - Met deze tekst gaven Dirk Barrez, Ward Bosmans, An Heyerick, Peter Tom Jones eind 2009 het startschot voor het TransitieNetwerk Middenveld, meest bekend van het tweejaarlijkse Transitiefestival