Is de VS op weg naar de dictatuur van een minderheid?

Het ziet er alsmaar meer naar uit dat Donald Trump zijn slag zal thuishalen terwijl de zgn. Amerikaanse democratie i wankelt. Dat stellen de Harvard-politicologen Steven Levitsky en Daniel Ziblatt in hun nieuwe boek Tyranny of the Minority: Why American Democracy Reached the Breaking Point.

In Tyranny of the Minority onderzoeken de auteurs voornamelijk de Verenigde Staten, maar hun provocerende argumenten hebben bredere implicaties. Vergelijkingen met andere landen - Argentinië i, Frankrijk, Hongarije, Rusland, Spanje, Thailand - worden ook hier gebruikt om het Amerikaanse in perspectief te plaatsen.

Hiermee brengen ze een vervolg op hun uitstekende bestseller How Democracies Die uit 2018 die ik hier reeds besproken heb. In dat boek bestudeerden ze hoe de democratie elders werd ondermijnd en definieerden de dreiging van het Trumpisme als een aanval op de grondwet, de rechtsstaat en de instellingen. Twee zgn. 'normen' – tolerantie jegens tegenstanders en verdraagzaamheid bij de uitoefening van macht i – die fundamenteel zijn voor de constitutionele democratie, zijn volgens Levitsky en Ziblatt aan het eroderen. How Democracies Die vormde daarom een luide oproep om de liberale democratie te verdedigen tegen de risico’s die voortvloeien uit de mondiale golf van populisme en autoritarisme.

Ideologische polarisatie

Het huidige politieke klimaat, met name in de Verenigde Staten maar ook in andere westerse democratieën, wordt gekenmerkt door toenemende ideologische polarisatie. Wat veroorzaakt of initieert deze erosie van democratische instellingen? De vier belangrijkste indicatoren, of 'normen' van autoritair gedrag, die Levitsky en Ziblatt in How Democracies Die schetsen, zijn (1) de verwerping, in woord of daad, van de democratische spelregels, (2) de ontkenning van de legitimiteit van politieke tegenstanders, (3) het tolereren of aanmoedigen van geweld, en (4) de bereidheid om de burgerlijke vrijheden van tegenstanders, inclusief de media, in te perken.

Over deze normen wordt in het nieuwe boek weinig gesproken. De voornaamste bedreiging voor het systeem zijn niet langer demagogen of autocraten maar basisinstellingen als de Grondwet. Als de Verenigde Staten een democratie willen blijven, of echt willen worden, moeten de Amerikanen ophouden de Grondwet te behandelen ‘alsof het een heilig document is’.

De Grondwet

In het boek uit 2018 rees de verontrustende vraag: als populistische bestuurders de democratie in verschillende andere landen hebben ontmanteld, zou Trump er dan in kunnen slagen deze ook in de Verenigde Staten te ondermijnen? Door deze belangrijke vragen systematisch te onderzoeken en veel indringende inzichten te ontwikkelen, gaven Levitsky en Ziblatt de meest prominente en beste waarschuwing over de belangrijkste bedreiging voor de politieke vrijheid in het derde millennium.

Ze brengen twee hoofdargumenten naar voren en ondersteunen deze met veel inzichtelijke redeneringen en relevant bewijsmateriaal:

Republikeinse Partij als toevluchtsoord

Ten eerste is de Republikeinse Partij (GOP) een toevluchtsoord geworden van (buiten de steden levende) blanken die bang zijn voor statusverlies als gevolg van de Amerikaanse opmars naar een multiraciale diversiteit. Maar omdat deze maatschappelijke transformatie stevige demografische wortels heeft en daarom zeker zal doorgaan, is de Republikeinse partij gekrompen tot een electorale minderheid. Als reactie daarop zijn grote delen van de partij ondemocratisch geworden en proberen ze met illiberale middelen de opkomende multiraciale meerderheid te dwarsbomen, stellen de auteurs.

“Tirannie van de minderheid”

Ten tweede heeft het Amerikaanse institutionele raamwerk een uitzonderlijke reeks contra-majoritaire kenmerken, die bedoeld waren om de onbelemmerde overheersing van de huidige meerderheid te voorkomen en politieke minderheden institutionele mechanismen te geven om hun fundamentele belangen en rechten te verdedigen. Het Kiescollege bij de presidentsverkiezingen, de Senaat met zijn disproportionele vertegenwoordiging van kleine staten en zijn filibuster, en het Hooggerechtshof met zijn rechterlijke toetsing en zijn levenslang aangestelde rechters vervulden allemaal deze functie.

Maar volgens Levitsky en Ziblatt is de poging om een “tirannie van de meerderheid” te voorkomen te ver gegaan door dit mondiaal unieke institutionele bestel te bestendigen: het heeft de nationaal steeds minder competitieve Republikeinse Partij in staat gesteld een “tirannie van de minderheid” te vestigen.

Filters

De meest invloedrijke auteurs van de Grondwet waren doodsbang voor democratische meerderheden, meent Corey Robin in The New Yorker. Daarom werd een regering bedacht met een reeks filters om de meerderheden aan de kant te houden.

Het Congres heeft twee van de filters. Een wetgevende macht met twee kamers is er één; de Senaat is de andere.

Veel landen hebben geleerd dat er in een echte democratie geen hogere kamers bestaan of zeer beperkte bevoegdheden hebben. De Amerikaanse Senaat heeft niet alleen macht die gelijk is aan (en in sommige gevallen groter is dan) het Huis van Afgevaardigden.

Die senaat vertegenwoordigt ook staten in plaats van individuen. Wyoming, met een bevolking i van ongeveer vijfhonderdtachtigduizend, heeft evenveel stemmen als Californië, dat bijna veertig miljoen inwoners telt. Er is een reden dat de meeste democratieën niet op deze manier werken: het is ondemocratisch. Dit is al eeuwenlang duidelijk.

Als het Huis en de Senaat het eens worden over een wetsvoorstel, hebben ze nog steeds de goedkeuring nodig van de president, die niet door de kiezers wordt gekozen, maar door het Kiescollege. Dat is de derde filter. Met een voorkeur voor kleinere staten en een structuur waarin de winnaars alles nemen, kan het Kiescollege de verliezer van de volksstemming naar het Witte Huis sturen. Alleen al in deze eeuw is dat twee keer gebeurd.

De Amerikaanse democratie is lange tijd bestudeerd en als voorbeeld voor andere gebruikt. De oprichtingsdocumenten worden geciteerd en geprezen vanwege het vinden van een evenwicht tussen de uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht, en tussen de staats- en federale macht; voor het beschermen van individuele vrijheden en het voorkomen dat electorale meerderheden electorale minderheden met voeten treden; en voor het voorschrijven van een vreedzame, ordelijke overdracht van politieke macht.

Omdat ze zijn gecreëerd in een predemocratisch tijdperk van monarchieën, hebben de Onafhankelijkheidsverklaring en de Grondwet een bijna mythische weerklank gekregen. Uncle Sam is er heilig van overtuigd dat hij/zij in de beste der werelden leeft, en wil dat geloof nog steeds wereldwijd uitdragen.

Een onvolmaakte grondwet

We vergeten evenwel dat de Amerikaanse Grondwet een product is van compromissen, concessies en politiek opportunisme. In termen van democratie is de grondwet onvolmaakt omdat hij contra-majoritaire elementen bevat en buitengewoon moeilijk te wijzigen is, schrijft Mary Jo Murphy in The Washington Post.

In de 21e eeuw zijn deze structurele tekortkomingen opvallender en fundamenteler geworden. Het raamwerk dat ooit in staat leek redelijke politieke stabiliteit te bieden, faciliteert nu een groot aantal ondemocratische en anti-majoritaire praktijken die de wil van de meerderheid ondermijnen op het gebied van kwesties als reproductieve rechten, gezondheidszorg, wapenbeheersing, belastingen i, verkiezingen, immigratie en arbeidsrechten, en milieubescherming.

De hoofdschuldige is volgens hen dus de Amerikaanse grondwet, “een briljant werk i van politiek vakmanschap” dat het land niettemin vatbaar heeft gemaakt voor het misbruik door enkelingen. Amerikaanse burgers zijn immers afkerig van amendementen en dat is een enorm probleem. Amerikanen, zo schrijven de auteurs, beschouwen de Grondwet graag als een “zorgvuldig vervaardigde blauwdruk voor een goed functionerende republiek”, een blauwdruk die prioriteit geeft aan zelfbestuur en burgerlijke vrijheden. Maar, “instituties die in de ene context goed functioneren, kunnen in een andere context ineffectief en zelfs gevaarlijk disfunctioneel worden”, schrijven Levitsky en Ziblatt.

De auteurs stellen daarom zonder enige twijfel: “De Verenigde Staten, ooit een democratische pionier en model voor andere landen, zijn nu een democratische achterblijver geworden.” (…) “Gebreken in onze grondwet brengen nu onze democratie in gevaar” (p. 10).

De Grand Old Party (GOP)

De huidige Republikeinen – velen van hen blank en wonend in plattelandsgebieden – houden vast aan de Grondwet ter bescherming tegen Democratische meerderheden. Die meerderheden wonen steeds vaker in grote steden, waar de werkgelegenheid is, en veel van die steden bevinden zich in dichtbevolkte, democratische staten. De Republikeinse partij heeft van gerrymandering, waardoor congresdistricten zo vervormd zijn dat zittende partijen en kandidaten hun kiezers kiezen in plaats van andersom, een duistere kunst gemaakt. Iemand die in een gefabriceerd district wordt gekozen, wordt grotendeels onaantastbaar en onaanspreekbaar, en bij gebrek aan concurrentiedruk om zijn aantrekkingskracht te vergroten of zijn retoriek te matigen, betaalt hij geen politieke straf voor buitensporigheid, radicalisme of nalatigheid. De manier waarop acht extreme leden van zijn eigen Republikeinse Partij de afzetting van de voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, Kevin McCarthy, afdwongen, is een uitstekend voorbeeld van deze dynamiek.

Net als veel analisten geloven Levitsky en Ziblatt dat rechts van vandaag wordt gedreven door een primitieve angst. Conservatieve kiezers zijn bang voor het simpele feit van demografische veranderingen. Omdat immigranten, gekleurde mensen, vrouwen en seksuele en gender-minderheden een grotere zichtbaarheid krijgen, vrezen dominante groepen – hetero, blank, autochtone mannen – een verlies van status. De angst om te worden uitgewist, voedt de “wending van de Republikeinse partij naar autoritarisme”.

Het vasthouden aan de regeringsmacht is een ‘existentiële’ noodzaak voor de partij, de regering en de groepen die ze vertegenwoordigt.

De combinatie van deze factoren maakt blauwe kiezers (de Democraten) kwetsbaar voor slechte verdeling in die staten waar ze onnodig hun stemmen opstapelen in steden, en in de Senaat en het Kiescollege. “Een minderheid van de kiezers kan nu de rest van ons een wetgevende klap van racisme, seksisme, nativisme, homofobie, transfobie en economische ellende opleggen – en daar nooit voor hoeven te betalen bij de verkiezingen”.

Dit argument, dat nu alomtegenwoordig is aan de linkerkant, lijkt een natuurlijke wet van het politieke universum te zijn, die onze meest elementaire drijfveren van identiteit en angst beschrijven. Het is logisch dat conservatieven dit geloven, aangezien ze dit al sinds de Franse Revolutie aan de orde stellen. Maar het vormt een probleem voor links, en voor Levitsky en Ziblatt in het bijzonder.

Als dominante groepen ervoor kunnen zorgen dat leden van ondergeschikte groepen zich met hen identificeren, hebben ze misschien geen minderheidstirannie nodig om aan de macht te blijven.

Dat scenario is niet zo vergezocht als het klinkt. Kleine verschuivingen van niet-blanke kiezers weg van de Democraten en de stijging van het aantal Republikeinse kandidaten van kleur suggereren dat dit fenomeen opvallend blijft, zelfs in het tijdperk van Trump. In de huidige omgeving, waar verkiezingen met de marge worden gewonnen, kunnen de gevolgen dodelijk zijn. Dit is de ‘tirannie van de minderheid’ waar Levitsky en Ziblatt terecht bang voor zijn. Geen wetteloze sterke man of populistische autocratie, “het is een product van de grondwet die we hebben leren bewonderen”.

Als de wetten van identiteit en angst zo primair en krachtig zijn als veel progressieven geloven, kan het verzet tegen die wetten het risico inhouden dat het project van links verandert in een puur morele kruistocht. Hoewel Levitsky en Ziblatt zichzelf politieke realisten noemen, nemen ze vaak hun toevlucht tot moralisme om de wereld te verklaren.

De sluipmoord op de democratie

De 'sluipmoord' op de democratie wordt zowel hard en rechtstreeks, maar ook zacht en onrechtstreeks georganiseerd. Zelfs goed ontworpen grondwetten “bevatten onvermijdelijk dubbelzinnigheden en potentiële mazen in de wet, staan open voor meerdere interpretaties en kunnen op verschillende manieren worden afgedwongen”, schrijven de auteurs. Daarbij wordt vaak het recht gebruikt als politiek wapen op vier manieren: (1) het gebruiken van 'gaten' in de wet, (2) het excessief of onterecht gebruik van de wet, (3) selectieve handhaving van de wet, en (4) 'lawfare' (pp. 50-64).

De Hongaarse premier Viktor Orban speelt bijvoorbeeld wat de auteurs “constitutionele hardball” noemen. Orban profiteerde van het Hongaarse ‘first past the post’-verkiezingssysteem - dat het mogelijk maakt dat de vertegenwoordiging van een partij in het parlement disproportioneel is ten opzichte van de bevolking - om de supermeerderheid van zijn partij permanent te maken. Vervolgens herschreef hij de grondwet, zuiverde en bezette de rechtbanken en nam de controle over de publieke en private media i over – allemaal grotendeels als resultaat van het legitiem ingestelde verkiezingssysteem van Hongarije.

Zelfs het Europese Parlement is nu blijkbaar wakker geschrokken.

Hoop

Lezers moeten het laatste hoofdstuk bereiken om enige hoop te vinden voor de Amerikaanse democratie. Het hoofdstuk is tot op zekere hoogte prescriptief en somt vijftien hervormingen op die ver zouden gaan in de richting van ‘het democratiseren van onze democratie’.

De hervormingen, die meestal bekend zijn en de nadruk lijken te leggen op een cirkelredenering, omvatten onder meer het aannemen van een grondwetswijziging die stemrecht voor alle burgers instelt; van de verkiezingsdag een zondag of een nationale feestdag maken; de Senaat “meer evenredig aan de bevolking van elke staat” maken; het afschaffen van de filibuster; het vaststellen van termijnlimieten; en het gemakkelijker maken om de grondwet te wijzigen door het ratificatieproces van de staten te elimineren.

In geen enkele democratie is stemmen
zo beladen, ingewikkeld of vervelend

Neem bijvoorbeeld het recht om te stemmen, de meest fundamentele democratische activiteit. In geen enkele democratie is het uitbrengen van een stem zo beladen, ingewikkeld of vervelend als in de Verenigde Staten.

In een interview van Harvard Magazine blijven Ziblatt en Levitsky vasthouden aan het belang van stemmen: “Op de korte termijn is stemmen van cruciaal belang. En specifiek niet stemmen op mensen die de democratische normen overtreden. Op de lange termijn moeten we de structuur van onze politiek veranderen. We stellen in het boek een reeks institutionele veranderingen voor, maar institutionele hervormingen komen niet zomaar tot stand. Het vereist massamobilisatie – generaties mensen die aandringen op institutionele veranderingen. Een van de meest inspirerende voorbeelden voor ons was de opkomst van de vrouwenkiesrechtbeweging in de 19e eeuw. Het kostte generaties vrouwen om de stemregels in de Verenigde Staten te veranderen ...

Word niet moe. Verlies uw geduld niet

Het opnieuw consolideren van onze democratie zal jaren en misschien wel decennia duren. Er zullen overwinningen zijn. Er zullen nederlagen zijn. De vrouwenkiesrechtbeweging en de burgerrechtenbeweging laten zien hoe moeilijk, lang en langzaam dit proces kan zijn”.

En stemmen is slechts het topje van een anti-majoritaire ijsberg. Partijdige gerrymandering wordt zowel door democraten als door republikeinen beoefend. Ook is er het Kiescollege, dat verliezers van de volksstemming toestaat het presidentschap op te eisen. De Amerikaanse Senaat verstoort ook de democratie omdat deze flagrant slecht verdeeld is, waarbij alle staten dezelfde vertegenwoordiging krijgen, ongeacht de bevolking. Bovendien maakt de filibuster, een supermeerderheidsregel, het voor een partijdige minderheid in de Senaat mogelijk om de door de meerderheid voorgestelde wetgeving permanent te blokkeren.

Op geen enkel moment in deze eeuw vertegenwoordigden de Republikeinen in de Senaat een meerderheid van de bevolking. Hoewel het niet helemaal ongezond is als politieke minderheden af en toe of tijdelijk een meerderheid frustreren of blokkeren, is het, zoals Levitsky en Ziblatt schrijven, “iets anders voor een partijdige minderheid om consequent grotere meerderheden te verslaan of beleid op te leggen en, erger nog, het systeem te gebruiken om de voordelen ervan te verankeren. Wanneer dit gebeurt, heb je een minderheidsregering, geen democratie.”

Drie basisprincipes van democraten

Levitsky en Ziblatt benadrukken herhaaldelijk drie basisprincipes waaraan overtuigde democraten zich moeten houden, ongeacht hun partijlidmaatschap: ten eerste respecteren ze de uitkomst van vrije en eerlijke verkiezingen, winnen of verliezen. Ten tweede wijzen democraten geweld (of de dreiging met geweld) ondubbelzinnig af als middel om politieke doelen te bereiken. Ten derde ondersteunen of verdedigen ze antidemocratische krachten niet.

De aanval van 6 januari op de wetgevende macht was zowel een afwijzing van de uitslag van de verkiezingen van 2020, die aantoonbaar vrij en eerlijk was, als een poging om met gewelddadige middelen een politiek doel te bereiken. Ook mogen we niet vergeten dat later diezelfde dag meer dan 140 Republikeinse vertegenwoordigers weigerden de overwinning van Joe Biden te bevestigen.

Democratie vernieuwen is
werk van lange adem

Terwijl Tyranny of the Minority een waarschuwing is voor het politieke moment waarin we leven, roept het boek ons ook op om onze democratie opnieuw vorm te geven door “meer democratie, niet door minder; door insluiting in plaats van uitsluiting; tolerantie in plaats van intolerantie”.

De aangeboden oplossingen zijn slechts te verwezenlijken door een grote en brede sociale beweging die bereid is zo lang als nodig te strijden.

“Sociale bewegingen maken verandering mogelijk door ideeën om te zetten in tastbaar openbaar beleid en recht. Een dergelijke beweging is nog niet tot stand gekomen, en dat is één van de redenen waarom dit boek zo belangrijk en essentieel is. Ideeën, idealen en ambities voeden en ondersteunen sociale bewegingen. Niet alleen is het opbouwen van deze beweging de manier waarop we de gezondheid en het evenwicht in onze democratie willen herstellen, maar het zou ook onze beste hoop kunnen zijn om de complexe ecologische, politieke en economische uitdagingen waarmee we vandaag de dag worden geconfronteerd, op te lossen”, concludeerde Brian Tanguay in The California Review of Books .

Maar, gezien de huidige polariserende situatie lijkt dat, net zoals bij de eerdere bevrijdingsbewegingen, een werk van lange adem te worden.

Jan Servaes

De auteur was UNESCO i-Chair in Communication for Sustainable Social Change aan de University of Massachusetts, Amherst. Hij doceerde ‘internationale communicatie’ en ‘communicatie voor sociale verandering’ in Australië, België, China i, Hong Kong, de V.S., Nederland en Thailand, naast verschillende korte projecten aan ca. 120 universiteiten in 55 landen. Jan Servaes is hoofdredacteur van het Springer ”Handbook of Communication for Development and Social Change’' (2020).

Referentie
Steven Levitsky & Daniel Ziblatt, Tyranny of the Minority. How to reverse an authoritarian turn and forge a democracy for all, Viking-Penguin Books, 2023, 368 pp., ISBN: 978-0-241-58621-1

Lees ook
Hoe democratieën sterven | Pala 1-2-2022
Geen impeachment in VS. Als verkozenen angst laten regeren | Pala 6-2-2020
“Laat de honden los”. Alarmsignaal voor alle democraten | Pala 25-1-2021