Kan Europa beter dan de aanpak van de Covidcrisis?

Op 23 juni 2023 sterft de tijdelijke Covidcommissie van het Europees Parlement een stille dood. Ruim dertien maanden heeft ze gewerkt… Met welk resultaat?

De Covidcommissie werd op 10 maart 2022 opgericht om de verwarde (en verwarrende) reacties bij de uitbreken van de pandemie door te lichten, en aanbevelingen te doen om sneller en gecoördineerder in te springen bij onverwachte rampscenario’s. Het rapport Dolors Montserrat (EVP) toont dat de commissie heel veel hooi op de vork heeft genomen, en geregeld haar bevoegdheid te buiten is getreden om een verfijnder beeld van de gemaakte fouten op te kunnen stellen. De voorzitster van de 38-koppige parlementscommissie, de Vlaamse socialiste Kathleen Van Brempt, verdedigt die handelwijze. Maar was het wel mogelijk om door die brede invalshoek bruikbare, concrete resultaten te distilleren uit de vaak tegengestelde bevindingen?

Van Brempt: “Toch wel, al erken ik dat we door tijdsgebrek met beperkingen te maken kregen. Zo konden we geen analyse van alle lidstaten apart maken. Dat laten we over aan wetenschappers, en op lange termijn aan geschiedkundigen (lacht). Onze echte doelstelling was antwoorden te vinden op twee vragen: Wat heeft de EU i als beleid uitgezet? En hoe kunnen we de veerkracht i opdrijven bij nieuwe, onverwachte crisissen? Het publiek viel bij Covid duidelijk ten prooi aan verwarring, en daar zijn wij mede verantwoordelijk voor.

Was het wel zinvol, want de Europese instellingen hebben niet de bevoegdheid over gezondheidsbeleid? Die komt toe aan de nationale staten. Dan krijg je toch vanzelfsprekend uiteenlopende, om niet te zeggen tegenstrijdige maatregelen op eenzelfde uitdaging? Neem Zweden en Frankrijk: de Zweden gingen zeer ontspannen om met de epidemie, en weigerden sluitingen of het dragen van mondmasker; de Fransen kregen het ene na het andere verbod opgelegd, ze mochten nog amper hun huis verlaten, op straf van hoge boetes.

Het is niet zo dat Europa als een koepel het beleid wilde bepalen. De Unie hield zich vooral bezig met de praktische problemen: de subsidiëring voor de ontwikkeling i van entstof door aangesproken farmabedrijven, de aankoopmodaliteiten, opslag en controle van beschermend materiaal, het openhouden van grenzen (Schengen !), de bevordering van uniforme grensoverschrijdende methodes. Terwijl Nederland zich al snel beschutte, kon je in Antwerpen ongegeneerd over de koppen lopen. Europa beoogt nu eenmaal eenheid in verscheidenheid.

Je verwijst naar Zweden. Je moet dat in zijn context zien. Terwijl Frankrijk overmatig centraliseert, en de president dirigisme vooropstelt en eigenmachtig beslissingen oplegt, heeft Zweden heel andere grondwettelijke grondvesten. Het vertrouwen in en respect voor de overheid piekt er. Dat is niet zoals in België waar 28 procent niet bepaald overtuigend is. Daardoor kan de Zweedse regering volstaan met aanbevelingen - geen verplichtingen – en die worden vrij goed opgevolgd.

Waar onze commissie niét overheen kon kijken: Europa was gewoon niet klaar. Vandaag nog niet. In tegenstelling tot de VS. Zelfs met een kierewiete president, Trump, die leeft bij de gratie van nepnieuws en complottheorieën, was de ambtenarij wel goed voorbereid op de zich snel ontwikkelende besmetting. Ze beschikt over een beter wetgevend arsenaal, en over een gesmeerde coördinatie.

Was het Europese nadeel niet dat we te afhankelijk waren van derde landen? De belangrijkste productie zat in de VS, in China i, in het VK, in Zwitserland i zelfs. Dat was een structureel probleem, waarover de EU pas nu nadenkt, bij voorbeeld over de energiebehoeften. En legde de Unie niet de echte macht i bij bedrijven i als Pfizer die de toon en de verdeling van geneesmiddelen naar hun hand konden zetten?

Je staat dan in een afhankelijker positie, dat is waar. Bij veiligheidscrisissen, zoals bij Covid, heeft de Amerikaanse president bijzondere volmachten. Hij kan bedrijven moeiteloos verplichten bij te sturen. Fabrieken van colaflesjes kan hij verplichten om te schakelen naar fiolen voor entstof. Hun programma, Warp Speed, draaide snel op volle toeren. Maar werd wel geleid door een militair: natuurlijk wijst Europa dergelijke machtsontplooiing af. Maar in alle eerlijkheid: het voordeel was dat er eenheid van commando was.

Anderzijds moet ik erkennen dat commissaris Thierry Breton, bevoegd voor de binnenmarkt en digitalisering, letterlijk van bedrijf naar bedrijf reisde met de smeekbede om snel in te pikken op de noden. Dat is een belangrijke les: we moeten ons beter voorbereiden om in te grijpen in ons industrieel complex als de nood zich aandient.

Dan kun je bijna zeggen dat Commissievoorzitster Ursula von der Leyen niet zomaar op eigen houtje tekeerging door grote entstofaankopen te doen, maar integendeel nuttig anticipeerde?

We moeten een duidelijk onderscheid maken tussen de eerste contracten die opgemaakt werden en daarna. Von der Leyen heeft onderhandeld met alle producenten, Moderna, Johnson en Johnson, Astra Zenica, Pfizer. Net als in de VS heeft ook de EU gezegd: wij nemen alle verantwoordelijkheid (en de kosten) en de risico’s op ons voor de aanmaak van de productie. Dat is ook onze redding geweest die snelle en voldoende leveringen waarborgde.

Von der Leyen heeft – zeer voluntaristisch – ook contracten opgemaakt voor een langere termijn. En dat had ze niet mogen doen.

Vooral omdat ze koppig blijft weigeren inzage te geven in het sms-verkeer met Pfizerbaas Albert Bourla, wat de geruchten aanwakkert dat er mogelijk geheime afspraken of betalingen zijn gebeurd.

Transparantie is essentieel. In de toekomst dient de Commissie rapporten over te maken zonder met zwart doorgehaalde zinsneden. Het Parlement en het publiek hebben daar recht op.

Maar dat Parlement durft de confrontatie niet aan te gaan, het is de New York Times die haar voor het Europees Gerechtshof heeft gedaagd.

Hadden wij moeten doen, dat is mijn grote frustratie. Ik ben niet door de linie geraakt van de politieke partijen en hun leiders. Voor de volgende Commissie moeten we duidelijk afspraken hebben over hoe de communicatie moet verlopen.

In elk geval heeft deze parlementscommissie wel hard gewerkt. Van de ruim 3.200 amendementen hebben jullie er goed 300 mee verwerkt. Anderzijds zie ik dat bij de interne stemming maar 20 leden voor waren, 13 tegen en vijf onthoudingen. Een echt grote meerderheid is dat niet.

Dat komt omdat de radicale fracties, voornamelijk de uiterst rechtse leden, op een heel ander spoor zaten dan wij. Zij schermen met antivaxerspraat, onbewijsbaar nepnieuws, ze verspreiden valse geruchten. Neem nu de neveneffecten van de inentingen. Elke inenting lokt neveneffecten uit. Maar dan zomaar beweren dat de entstof stukken gevaarlijker is voor de gezondheid dan geen vaccin, dat is prietpraat. Ze wijzen het certificaat af als betuttelend. Ons rapport stoelt op feiten, op wetenschap i, op waarheid. Zij roepen de trips waiver in (de aspecten van het intellectueel eigendom). Dat doet toch niet ter zake als er massale sterfte uitbreekt, dan ga je toch eerst voor de zorg gaan? De EU is de grootste donor geworden van entstof aan Afrika i en de zwakste landen. Moesten we daar het eigendomsrecht voor inroepen? Een idée fixe, dat is het.

Anderzijds schermen de VS hun farmamarkt nadrukkelijk af en imiteert China Europese patenten.

En maken ze hun eigen geneesmiddelen, wie kan hen dat kwalijk nemen? Laten we eerlijk zijn: een entstof is niet alleen wetenschap, de inzet is ook vertrouwen. Wat plaatselijk gemaakt kan worden, wekt makkelijker aanvaarding. Dat ook Groen tegenstemde verdriet mij. Voor de ecologisten gaan onze bevindingen niet ver genoeg.

Ik speel even advocaat van de duivel. Is er toch geen terechte kritiek dat de deskundigen een versmalde kijk hebben op hun vak? Dat ze op zijn minst autoritair overkwamen en weinig luisterbereidheid toonden voor de argwaan en vertwijfeling bij het publiek?

De wetenschappers gaven alleen aanbevelingen, en waren het soms duidelijk onderling oneens. De beslissingen zijn, terecht overigens, door politici gemaakt en uitgevaardigd. Wat je over de geestelijke gezondheid zegt, vind ik wel ter zake. Ik neem maar het onderwijs als voorbeeld. Ik heb dat als moeder ervaren, niet als politica. We hebben die kinderen en opgroeiende pubers onrecht aangedaan. We hebben geen oog gehad voor hun mentale weerbaarheid, zeker bij achtergestelde kinderen. Daar is schade aangericht die we hadden kunnen vermijden.

Behalve die technocratische ongevoeligheid is er een tweede probleem: de forse aanslag op de privacy. Blijkbaar is het normaal dat je hele gezondheidscurve op je identiteitskaart moet. Is dat, net als ongecontroleerde digitalisering, artificiële intelligentie en zo meer wel (grond)wettelijk? De burger voelt dat aan als wantrouwen in zijn zelfstandig beoordelingsvermogen en als onnodige verplichting.

Dat geldt toch niet voor een gezondheidscertificaat? De EU heeft dat als hulpmiddel gelanceerd, heeft nooit gezegd hoe je het moet gebruiken. De EU is wel degelijk ernstig bezorgd om bescherming van de privacy, we zijn daar wereldwijde voortrekker in. Er zijn nu al goeroes die dreigen weg te trekken uit Europa, als we bv. de AI aan banden leggen.

Dat doen ze zelf toch, uitstappen uit hun werkkring zoals Google of de generatieve AI?

Ok, dat is raak. Maar we lopen al te vaak achter de feiten aan. We weten te weinig. Het gaat om gegevens, om data i. Data zijn het nieuwe goud. Het goud van de toekomst in de digitale samenleving. Het gaat minder om wie de gegevens heeft als wel wie er toegang toe heeft. Daar is een sluitende beveiliging voor nodig. Dat moet in handen blijven van de overheid, niet van commerciële bedrijven.

Toch hou je geen kennis tegen, toepassingen, goed of slecht, zullen gebeuren, want wat je kent kun je niet uitgommen.

(knikt)

En is de afsluiting van de Covidcommissie het einde? Is er bij het Parlement opvolging voorzien?

In de grotere parlementscommissie ENVI (leefomgeving, gezondheid, vervuiling i) is er al een vervolg. Er komt nu een afzonderlijke commissie voor gezondheidsbeleid. In de volgende Commissie zal de gezondheidscommissaris een grotere rol toebedeeld krijgen. En die van privacy. En die van wetenschappelijk onderzoek. Even belangrijk is dat we een stevig wettelijk kader uitwerken voor tijden van grote bedreigingen voor de gezondheid.

Als ik daar mag op inpikken: er bestaan al talrijke organisaties en agentschappen die zich daarmee bezighouden, onder toezicht van de EU: EMA (geneesmiddelen), EDC (Centrum voor voorkoming van en controle op ziekten), HERA (Nooddienst voor gezondheidsalertheid en reactievermogen). Doen die hun werk i dan niet naar behoren?

Toch wel, EMA heeft fantastisch en grondig werk geleverd, en is betrouwbaar als het aankomt op erkenning van nieuwe geneesmiddelen. HERA is opgericht tijdens de pandemie, dat is een toekomstgerichte optie. De Covidcommissie wil haar wel absoluut weghalen uit de Europese Commissie, waarin ze nu functioneert, en haar verzelfstandigen. De voogdij moet naar het Parlement gaan,  en de subsidiëring moet drastisch omhoog. Alleen EDC [ze zegt, popsgewijs, ACDC] heeft danig gefaald: waar zaten die bij het herkennen van de ziekte?

Je zegt wel dat EMA gewetensvol en correct handelde, maar het valt toch op hoe snel de nieuwe entstoffen een goedkeuring kregen. Is dat normaal?

EMA toonde dat ze soepel konden werken. De tijd was krap, maar EMA heeft de veiligheid i nooit in het gedrang gebracht. Het is niet zo dat de nieuwe fabriek van BioNTech in Marburg bevoordeeld werd. Die hadden al miljoenen ampullen entstof klaargemaakt nog voor het geneesmiddel was goedgekeurd. Maar er werd parallel gewerkt, en zo was men klaar met een voldoende grote massa om een ruime verspreiding mogelijk te maken. Dat is vooruitziend werken. De risico’s moet je erbij nemen.

Lukas De Vos