10. Een democratische samenleving koestert betrouwbare media

We worden overspoeld door een zee van informatie en nog meer door een oceaan van losse gegevens die talloze media i elke seconde uitspuwen. Veelal verdient deze gegevensstroom het predicaat ‘informatie’ amper of niet, maar dat is niet altijd meteen duidelijk.

Nog niet zolang geleden was informatie een schaars en dus duur goed (voor de meeste wereldbewoners is dat trouwens nog altijd zo). De weinigen die er over beschikten, liepen er niet meteen in verloren. Vandaag is de toestand totaal anders. De overdaad aan ongestructureerde informatiegegevens maakt degenen die eraan raken niet noodzakelijk wijzer. De informatiestroom is zo overvloedig en zo sterk geworden dat weinigen hem nog kunnen verwerken en op zinvolle wijze structureren. Dat geldt zelfs voor wetenschappers, journalisten, politici, ondernemers en al die anderen die beroepshalve met de grondstof informatie werken. Onze ononderbroken jacht op informatie riskeert de kennis te doden. We dreigen allemaal samen te verdrinken in een zee van gegevens die we niet meer kunnen omzetten in ‘weten’. Of nog minder in bruikbare kennis en zinvolle macht i, die we kunnen aanwenden om onze grote en kleine problemen te counteren. In plaats van kennis en macht te schenken, laat de informatieoverdaad ons achter in verwarring en onmacht.

De gevolgen en de gevaren van deze evolutie zijn groot. De overvloed aan ongestructureerde informatie, aan ruis over wat zich op de wereld dag in dag uit afspeelt, leidt niet tot meer besef over wat de wereld echt overkomt. Er groeit veel moeilijker mondiale bewustwording. Nog minder kunnen we aannemen dat op die povere bewustwording afdoende mondiale (re)actie zal volgen.

Kruipen we in onze schulp?

Erger nog, omdat mensen die ongestructureerde informatieovervloed vrijwel niet verwerkt krijgen, zal die informatiestroom meer en meer mensen afschrikken. Mensen dreigen zich dan mentaal en soms ook in de werkelijkheid terug te plooien op kleinere, meer overzichtelijke verbanden. Ze stellen alle hoop op ‘mijn volk’, ‘mijn land’, ‘mijn streek’, ‘mijn stad’, hoe klein ook. Ze kijken weg van de grote problemen. Dat is uiteraard een schijnoplossing, omdat zulke verbanden dikwijls niet langer relevant zijn voor die problemen. Daarenboven maakt de toenemende globalisering i zo’n terugtrekking meestal moeilijk, zo niet onmogelijk. In het slechtste geval krijgt dit terugplooien het karakter van een vlucht in extreemnationalisme of in fundamentalisme.

Wellicht krijgt het huidige informatiebombardement zijn vernietigende kracht omdat het vooral probleemverhogend werkt en niet probleemoplossend. Denk maar aan de reeks beelden van nog eens een uitzichtloze oorlog i, van nog eens een door mensen veroorzaakte hongerramp, van niet te stuiten terreur, van een zoveelste vermijdbare milieuramp, van onuitroeibaar corrupte en onverantwoordelijke heersers. Voor een groot deel is dat onvermijdelijk omdat de versplintering van de informatie in hoge mate het spiegelbeeld is van een wereld waarop de mens haar greep lost. In die wereld verbrokkelen macht, controle en zeggenschap meer en meer, die wereld wordt ingewikkelder, onoverzichtelijk zelfs, en daar lijkt ‘alle informatie van de wereld’ niet tegenop te kunnen.

Oogkleppen voor iedereen?

Wat we nu al kunnen opmerken is dat heel wat massamedia zich laten afschrikken en het laten afweten in de informatieovervloed. Dat wil zeggen dat ze het nog meer laten afweten dan vroeger, want in veel landen hebben vele massamedia en zeker televisie altijd al alleen maar amusement gebracht. De meeste massamedia die toch nog nieuws brengen concentreren zich veel meer dan in het verleden op het nieuws dichtbij, en gaan in hoge mate voorbij aan wat zich internationaal afspeelt en zeker aan wat de wereld echt beroert. Emoties en snelle, lekkere verhalen krijgen voorrang. Of de berichtgeving ook juist is en hoe we het nieuws moeten begrijpen, doet er dikwijls niet zoveel toe; zo is het evenwicht met exacte informatie, duiding en kritische reflectie ver zoek.

Om de reden daarvoor te vinden moeten we niet ver zoeken. Meer dan ooit is voor de massamedia ook nieuws koopwaar geworden. De grote verliezer daarbij is de journalistieke selectie van wat nieuws is en de journalistieke aanpak van de duiding; die duiding kwijnt zelfs weg en erger nog, de zoektocht naar de waarheid wordt opgegeven en opgeofferd aan snelheid en commercie.
De massamedia zijn weliswaar niet oppermachtig bij het bepalen van wat mensen denken en doen, maar hun invloed is in elk geval immens, zeker bij de selectie van wat wij al dan niet belangrijk vinden. En wanneer ze vissen in een kleinere nieuwsvijver, zal de kennishorizon van vele mensen kleiner worden.

Hoe bekijken we de wereld? het belang van mediademocratie

Informatieovervloed, informatieruis i, bewustzijnsvernauwende media… En toch zijn dit geen onwrikbare gegevenheden waar we ons maar bij neer moeten leggen. U doet dat ook niet, anders zou u PALA i niet lezen.

Mensen kunnen een betere kijk krijgen op de wereld en haar problemen. Maar dan moeten we wel vermijden te blijven ploeteren in een warrige informatiepoel. En dat kan ook, op voorwaarde dat we meer dan ooit zorg besteden aan de kwaliteit van onze informatie, dat we over degelijke instrumenten beschikken die de gegevensstroom omzetten in zinvolle, verstaanbare, verteerbare en handelbare informatie. Er is vooral nood aan oerdegelijke journalistiek en media. Die mogen heel aantrekkelijk en commercieel zijn, als ze bovenal maar een journalistieke creatie zijn: ze moeten informatie en duiding brengen over wat echt belangrijk en belangwekkend is, het nieuws moet correct zijn, de uitleg gedegen.

Als de media meer en meer het kompas vormen waarop samenlevingen varen, moet dat kompas betrouwbaar zijn. En dus moeten we degelijke media koesteren en stimuleren want ze zijn cruciaal om informatie in kennis om te zetten en die kennis in het bereik van iedereen te brengen. Daarom moeten overheden en samenlevingen erover waken dat ze beschikken over onafhankelijke en betrouwbare media. Ze stimuleren tevens degelijke, in de samenleving verankerde media, en dragen zo bij tot meer mediademocratie. Die democratisering van informatie is essentieel in een democratie i. Ze is cruciaal om elke burger in staat te stellen actief en bewust deel te nemen aan samenleving en democratie. En ze maakt mogelijk dat kennis opnieuw macht kan worden zodat we meer greep krijgen op onze wereld.

Dirk Barrez, journalist en auteur, 24 februari 2004

Reageren en meedenken kan op ons forum, onder het discussiethema  Kennis en informatie voor iedereen?  Zorg voor korte, doordachte bijdragen, zo komen we samen verder.

Overname van de brief door niet-commerciële initiatieven of verenigingen mag, mét volgende bronvermelding: Dirk Barrez, PALA nieuwsbrief over onze globaliserende wereld, voor gratis abonneren en forum surf naar www.globalsociety.be. Wij vernemen dat graag met een mail naar info@globalsociety.be

Voor wie nog meer discussiestof wil, surf naar het boek op deze site en lees vooral deel 14 ‘Kennis voor iedereen?'

Deze opinie verscheen in De Standaard op 24 februari 2004