15. Terugval van de vertrouwde wereld... tot zij breekt

Een zomervakantie die velen wat rust en een opener blik bezorgt nodigt uit om een heel breed perspectief te hanteren. Als we de balans van de recente wereldgeschiedenis opmaken, zullen makkelijk de woorden vooruitgang, welvaart, langer en gezonder leven, democratie i, kennistoename en informatiesamenleving vallen. En dan ontstaat al snel de indruk dat het ons allemaal beter gaat, of dat verbetering toch zeker voor iedereen om de hoek schuilt.
Deels is dat waar, er is zeker die rijke minderheid in vooral Europa, Noord-Amerika en Oost-Azië i die goed leeft. Maar we weten allemaal dat de meeste mensen niet echt van veel welvaart kunnen genieten. Belangrijker nog, terugval is altijd mogelijk en het loont de moeite om daarop dieper in te gaan.

Zo viel de wereld goed zestig jaar geleden terug op amper enkele handenvol democratieën. Vandaag is er veel meer democratie, maar het blijft een tere plant.

De grootste en hardnekkigste terugval is zeker de torenhoge stijging van geweld en barbaarsheid. Eerst in de verschrikkelijke Eerste Wereldoorlog en later nog op de spits gedreven met het fascisme en de nazi-misdaden, uitlopend op de slachtingen van Hiroshima en Dresden. Sindsdien is de barbaarsheid nooit meer weg geweest. We kunnen het ons niet meer voorstellen, maar 'vanzelfsprekende' aanvallen op de burgerbevolking zoals in 1999 bij de NAVO bombardementen tegen gewone Serviërs, door de VS in Afghanistan en Irak of door terroristen allerhande, waren in 1900 niet enkel onaanvaardbaar voor onze publieke opinie, ze waren zelfs ondenkbaar. En dan zwijgen we nog over genociden - de systematische uitroeiing van volkeren - ook al een ‘modern’ verschijnsel. Het is heus geen waandenkbeeld dat de wereld onveiliger wordt.

Een verklaring hiervoor schuilt in een andere terugval: die van onze staten. Vele laten het afweten en religieus fundamentalisme, extreemnationalisme, bewapende clans of georganiseerd banditisme vullen de gaten van een afwezige overheid.

Op nog andere terreinen is er volop terugval te zien. In zowat tachtig landen moeten de mensen met minder rondkomen dan vijftien, twintig of vijfentwintig jaar geleden. Het is niet verwonderlijk dat de gezondheidssituatie stagneert of zelfs achteruitboert. Al sinds de jaren tachtig stijgt de kindersterfte in doodarme Afrikaanse landen als Niger, Zambia en Kongo. In vele ontwikkelingslanden sterven de mensen zelfs zo snel dat de bevolkingsgroei in het Zuiden erdoor wordt afgeremd. Dat is in vijfenveertig jaar niet meer voorgekomen.

Het lijkt er sterk op dat niet alleen de inkomenskloof i nog toeneemt, maar erger, dat de huidige wereldeconomie moeilijk nog voldoende welvaart kan voortbrengen om een betere toekomst voor iedereen geloofwaardig te maken. Het idee van de welvaartsstaat is voor miljarden mensen een kwijnende illusie. Wie in de hoeken vertoeft waar de klappen vallen, zoekt beterschap. Mensen verlaten het platteland en trekken naar de steden, de kansrijkste armen uit gemarginaliseerde gebieden migreren naar rijkere regio's. De migratiegolven die opsteken zijn van een nooit geziene omvang, de migratiedruk navenant.

Komt er vijfhonderd jaar na de vorige een nieuwe breuk?

De kapitalistische wereldeconomie – een controversieel begrip, ik weet het, maar er is geen beter -, al vijfhonderd jaar opgejaagd door concurrentie i, industriële revoluties en een exploderende bevolkingsaangroei met onverzadigbare behoeften, stoot op vele grenzen. Misschien het meest dreigend zijn de ecologische problemen, die geen nadenkend mens nog kan ontkennen, van bodemerosie tot de opwarming van de atmosfeer. En bovendien is het vertrouwen dat wetenschap i en techniek ons wel uit de brand zullen helpen, fel geslonken.

Vijfhonderd jaar geleden brak Europa de wereld open. Dat kleine continent trok op ontdekking en verovering en bouwde daarbij op de technische verworvenheden van de Middeleeuwen. Met het kapitalisme dat Europa gaandeweg de hele wereld opdrong zou de wereld er voorgoed anders gaan uitzien. De periode van rond ruwweg het jaar 1500 markeert een breuk met de oude wereldorde.

Vijfhonderd jaar later is de lijst van terugval aanzienlijk: de erosie van staten, de groeiende onzekerheid over de welvaart van morgen, de op de spits gedreven inkomenskloof tussen wie heeft en wie uitgesloten is, de massale migraties, de grote risico's op het doorboren van de ecologische pijngrenzen, het opflakkerende en oncontroleerbare geweld... Specialisten noemen dit structuurbreuken: misschien kan de schade worden beperkt of raken problemen toch opgelost, maar het is even aannemelijk dat de wereld er op een aantal terreinen vrij gauw héél anders zou kunnen uitzien. Dan moet we ons ook de vraag durven stellen: komt er geen nieuwe grote breuk aan? Want al die mogelijke structuurbreuken zullen, indien ze zich voordoen, een versterkend effect hebben op elkaar. Dan is de kans reëel dat daar grote crises van komen en dat het wereldsysteem zoals zich dat vijf eeuwen lang heeft ontwikkeld, ontrafeld raakt en uiteenvalt. Misschien zitten we zelfs al middenin die nieuwe grote breuk? Onze nazaten zullen het makkelijker kunnen vaststellen.

Dat de wereld een grote systeembreuk en een periode van chaos zou doormaken, mag geen reden zijn voor pessimisme of passiviteit. Integendeel, wie klare ideeën heeft over welke wereld daar uit tevoorschijn zou moeten komen, kan zich daar vanaf nu maar beter voluit voor inzetten - omdat we de uitdagingen al van lang op voorhand zien aankomen, en de kansen op echte veranderingen groter zijn dan ooit. We kunnen bijvoorbeeld bouwen aan een efficiënte Verenigde Naties die veiligheid i, bestaansrecht en een basisinkomen i voor iedereen waarborgt, we kunnen migratie i begeleiden i.p.v. ze te ondergaan en we kunnen ook bij ons werk i maken van een duurzame economie i die ons reële welvaart bezorgt.

Dirk Barrez, journalist en auteur, 23 augustus 2004

Reageren en meedenken kan op ons forum, onder diverse discussiethema. Zorg voor korte, doordachte bijdragen, zo komen we samen verder.

Overname van de brief door niet-commerciële initiatieven of verenigingen mag, mét volgende bronvermelding: Dirk Barrez, PALA i nieuwsbrief over onze globaliserende wereld, voor gratis abonneren en forum surf naar www.globalsociety.be. Wij vernemen dat graag met een mail naar info@globalsociety.be

Voor wie nog meer discussiestof wil, surf naar het boek op deze site

Deze opinie verscheen in De Standaard op 23 augustus 2004