Geef ons een nieuw kapitalisme. Dat lijkt zo stilaan voor velen de weg te zijn die we uit moeten. Niet dat ze altijd zo duidelijk maken wat die weg dan wel is. Na de top van de G20 beweren sommige wereldleiders zelfs al dat er met hun beslissingen een nieuw kapitalisme aanbreekt. Alsof de belofte van strengere financiële regels en de herhaling dat je geld in de economie pompt - want meer leverde die top niet op - daarvoor voldoende zouden zijn?
Veel belangrijker nog: er is iets grondig fout met die redenering dat onze wereld vandaag nood zou hebben aan een nieuw kapitalisme. Ze geeft blijk van weinig inzicht, houdt geen rekening met de nieuwe wereld waarin we leven, getuigt van weinig verbeelding en geeft het op om een menselijke samenleving te maken.
Even de essentie van het kapitalisme: het gebruikt het instrument van een vrije markt vooral of zelfs alleen nog om maximale financiële winst na te streven. Dat is de enige norm om alles, maar dan ook alles, te beoordelen. Of het gaat om socialisten, sociaaldemocraten, ecologisten, communisten, humanisten, liberalen, democratische nationalisten, christendemocraten, hun geschiedenis leert dat ze zich daar allemaal tegen hebben verzet. Zo stelden bv. de Duitse christendemocraten na de Tweede Wereldoorlog dat het kapitalisme slecht was voor de ontwikkeling van het Duitse volk. De opvatting dat dit economische systeem ons niet dichter bij een menselijke samenleving brengt, is (was) wijdverbreid.
In die periode is zelfs in vele westerse landen getracht het rauwe kapitalisme minstens aan banden te leggen. Bedrijven mochten zich ontplooien op de vrije markt om er winst te maken, maar niet zonder spelregels te moeten naleven. We werkten aan een sociaal gecorrigeerde markteconomie, zeg maar een kapitalisme met een menselijk gezicht. Veel wat echt belangrijk was voor een samenleving, zoals onderwijs, cultuur of gezondheidszorg, werd buiten deze markt gehouden. Overheid en samenleving speelden een actieve rol in de creatie van welvaart, o.a. met publieke banken en tal van sterke coöperaties.
Er is dus al eens heel hard gepoogd om een nieuw kapitalisme te maken, en dat zelfs met tijdelijk succes. Daarvan getuigen de naoorlogse welvaartsstaten die als nooit tevoren massa's mensen welvaart en sociale zekerheid brachten.
Dit verhaal bleek de voorbije decennia spijtig genoeg niet duurzaam. Vanaf de jaren zeventig gooiden we steeds sneller alle marktremmen los en kwam het rauwe kapitalisme terug. En in plaats dat ondernemers het hoge woord voerden - die weliswaar op winst uit zijn maar daarvoor toch op ietwat langere termijn investeren in de productie van echte goederen en diensten, en bereid zijn tot een verstandhouding met werknemers en samenleving - kregen we een extreem kortzichtig financieel kapitalisme over ons heen. Dat stuwt in vele landen de ongelijkheid tot ongekende hoogten. Het is, hoe ironisch ook, extreem antikapitalistisch omdat het onze planeet die ons grootste kapitaal is, werkelijk opvreet. En het ondermijnt doorheen de economische crisis die ze veroorzaakt onze democratie: mensen en samenlevingen verliezen de greep op hun economie, en de politici dreigen te verstikken in hun onmacht die ze zelf hebben georganiseerd.
Dan klinkt daar nu die roep naar een nieuw kapitalisme. Maar dat hebben we dus al eens geprobeerd, en het deksel op onze neus gekregen: we slaagden er uiteindelijk niet in het kapitalisme blijvend in te bedden in de samenleving. Dat is al meer dan voldoende reden om in de 21ste eeuw anders tewerk te gaan. Niet de winst mag centraal staan, wel de behoeften van de straks 7 miljard mensen. Allemaal hebben ze recht om goed te kunnen leven. En dat lukt niet als we prioritair de rode loper blijven uitgooien voor het financiële kapitalisme.
Maar vooral, de tijden zijn radicaal veranderd. We komen er niet meer met een nieuw kapitalisme. We kunnen ons niet langer veroorloven de economie tekeer te laten gaan alsof de wereld nooit op geraakt, alsof die niet de biofysische grenzen van onze planeet zou moeten respecteren. We leven in een wereld waarin er geen tekort is aan vissersschepen, maar aan visrijke oceanen, waarin we de CO2 opslagcapaciteit overschrijden en onze autos laten rijden op kap van wie honger heeft. Als we zo verder doen, klapt onze welvaartsbasis de volgende decennia in elkaar.
Daarom is het dat we voorbij het kapitalisme moeten geraken en een heel andere, sociaalecologische economie nodig hebben. Eerst moeten we vastleggen wat de aarde kan dragen zonder dat ze door onze economie geweld wordt aangedaan, zodat ze altijd opnieuw voor welvaart kan zorgen. Vervolgens beslissen we wat we prioritair nodig hebben voor de menselijke samenleving die we willen zijn. En pas daarna, op de derde plaats, komt het er op aan die goederen en diensten op de meest economische wijze voort te brengen en te verdelen. Cruciaal is erover te waken dat iedereen het recht heeft om welvaart te creëren en een forse plaats te voorzien voor de niet op financiële winst beluste sociale economie. Het is op dat derde niveau dat we ook de markt haar werk kunnen laten doen, telkens wanneer zij het beste economische instrument blijkt te zijn. Want laten we het onderscheid bewaren tussen markt en kapitalisme. De markt bestond al lang voor het kapitalisme pakweg 500 jaar geleden ontstond, en ze zal nog bestaan lang na het kapitalisme. Dat niemand komt vertellen dat we de markt weggooien, we zijn niet gek. Ze kan een prima instrument zijn. Maar we laten ze enkel werken wanneer ze garant staat voor de beste prestaties, én zich plooit naar wat de aarde toelaat, én wanneer de verhoudingen tussen mensen en samenlevingen er steunen op wederkerigheid en gelijkwaardigheid.
Hoe dat nieuwe economische systeem er precies zal uitzien en hoe we het ooit zullen noemen, niemand die dat nu kan zeggen. Velen zullen ons nog een tijd proberen wijs te maken dat het volstaat om het kapitalisme te vernieuwen en te corrigeren, en zich klem blijven rijden in oude antwoorden die niet langer voldoen. Maar de noodzakelijke veranderingen, correcties, bijsturingen en hervormingen zijn zo drastisch en diepgaand dat je snel zult evolueren naar een economisch systeem dat geen kapitalisme meer is of kan zijn.
Na de vorige mondiale economische crisis en de Tweede Wereldoorlog was zowat iedereen tegen het kapitalisme. Vandaag rust daar voor velen een taboe op. Nochtans geldt meer dan toen: een duurzame economie voor een menselijke samenleving kan niet het kapitalisme zijn. Daar moeten we zo snel mogelijk voorbij.
Dirk Barrez
De auteur is hoofdredacteur van PALA.be en schreef het boek Van eiland tot wereld. Appèl voor een menselijke samenleving (EPO). Samen met John Vandaele publiceert hij binnenkort bij EPO Het mondiale uitzendkantoor. Waardig werk in tijden van globalisering en crisis.
Voor info en bestellen, klik hiernaast op de covers van deze boeken.
Reacties zijn welkom op info@pala.be
