De voorbije eeuwen zijn we uit het oog verloren dat er naast publieke en privégoederen ook heel belangrijke gemeenschappelijke goederen bestaan die vooral goed beheerd moeten worden. Zeker in deze crisistijden zullen we, naast de staat en de falende markt, opnieuw het belang moeten ontdekken van betere beheersvormen van die commons zoals bijvoorbeeld natuurlijke rijkdommen of open source software.
Dat is de goede raad van Tine de Moor en David Bollier, twee hoofdsprekers op een congres over het belang van de commons, in het Nederlands ook wel gemeengoed genoemd. Ze spraken op 9 maart tot een meer dan volle zaal in het Academiënpaleis in Brussel.
Alles wat we delen
Tine de Moor, professor aan de Universiteit Utrecht, helpt ons verder met het concept. De commons zijn hulpbronnen die gemeenschappelijk bezit zijn of gedeeld worden door gemeenschappen. In essentie gaat het om alles wat mensen delen.
Ze ploegt vooral in het Europese verleden – vooral dan het noordwestelijke deel ervan – om de oorsprong en de voordelen te schetsen. In de Middeleeuwen worden heel wat gronden gemeenschappelijk beheerd en gebruikt. Het is makkelijker om grote weideoppervlakten te omheinen en grote kuddes te hoeden dan dit allemaal afzonderlijk te doen. Samen sta je ook sterker en je deelt de risico’s, bijvoorbeeld dat een rivier waarvan de bedding verandert net jouw stukje grond doet verdwijnen. Ook zijn de kosten om bijvoorbeeld aan alle nuttige informatie te geraken, voor overdracht van eigendom of voor bewaking lager dan wanneer je daar administraties, advocaten en politie voor moet betalen.
Naast commons bespeurt de Moor nog tal van andere vormen van collectieve actie zoals gilden, irrigatiegemeenschappen of coöperaties.
Dna voor een andere wereld
David Bollier, blogger en activist uit de VS, ziet de commons als het dna om een andere wereld te bouwen. Niet toevallig refereert hij daarmee aan de meest bekende slagzin van de andersglobaliseringsbeweging. In het verlengde daarvan ziet hij ook de Arabische lente, de indignados en Occupy Wall Street als voorlopers van die andere wereld.
Nu de financiële crisis woedt, en de grote bedrijven samen met de staten zo hard falen, vormen tal van oude en nieuwe gemeenschappelijke goederen de bouwstenen van de alternatieven. We doen hier een flinke greep uit de uitvoerige opsomming van Bollier: globale atmosfeer, oceanen en meren, genen, zaden, bossen, mineralen, vrije en open software, blogosfeer, visgronden, agro-ecologische kennis, vrije cultuur, parken en andere publieke ruimten, alternatieve geldsystemen,…
Alternatief voor falende markt, en voor staat?
Daarmee komen de belangrijkste kwesties, ook voor Tine de Moor. Bieden gemeenschappelijk beheerde goederen een alternatief voor de falende markt? Ze beschermen in elk geval tegen een nefaste commercialisering. Misschien dat we, nu de markten manifest niet zo goed blijken te functioneren, zullen moeten gebruikmaken van de stijgende kansen om via andere vormen van samenwerking opnieuw meer gemeenschappelijke goederen te creëren.
En vormen die dan ook een alternatief voor de staat? Misschien wel, als we erover waken dat de betrokkenen echt moeten mee beslissen, dat overduidelijk is wie de rechthebbenden zijn (en wie niet), dat het een bottom-up proces is en dat het hier werkelijk om zelfbestuur gaat.
Een vergeten en herontdekte schat
De opvatting in de 18de eeuw van het individu als centrale component van de samenleving, de opkomst van een sterke natiestaat en de doorbraak van de vrije markteconomie leiden halverwege de 19de eeuw tot de ontmanteling en privatisering van de commons in Europa.
Maar in de late 20ste eeuw herontdekt men het belang van de gemeenschappelijke goederen. In 2009 gaat de Nobelprijs voor Economie zelfs naar professor Elinor Ostrom voor haar werk over de beste manier om gemeengoed te beheren.
Het belet niet dat, zoals Bollier aanstipt, Disney niet ophoudt zich tal van volksverhalen toe te eigenen, biotechnologische bedrijven de meest interessante natuurlijke rijkdommen blijven bemachtigen en er wereldwijd een spectaculaire landroof plaatsgrijpt… terwijl nochtans twee miljard mensen rechtstreeks moeten leven van de commons op deze planeet.
De strijd voor de gemeenschappelijke goederen is dus geenzins gewonnen. Dan is het goed om weten dat het zelfbestuur van gemeenschappelijk goederen wel degelijk kan werken, op een effectieve en efficiënte wijze, zo verzekert Tine de Moor. Erkenning door overheden is echter wel essentieel. Zo kan dit gezamenlijke beheer weerstand bieden aan de druk vanuit de markt.
Op een vraag uit het publiek klinkt het zelfs dat zij opnieuw veel toekomst ziet voor coöperaties. Het optimisme is nog niet van de aardbodem verdwenen.
Dirk Barrez
De auteur schreef o.a. de boeken van Verontwaardiging naar Verandering – klik hier - en Van eiland tot wereld. Appèl voor een menselijke samenleving – klik hier
Het congres ‘De commons: hoe beheren wat van iedereen is?’ is georganiseerd door Green European Foundation, Oikos en Etopia