Een tijd van autocraten en miljardairs

vrijdag, 31 januari 2025 - 14:18

Waar olifanten vechten...

Zijn we zo gek dat we onze vrijheid van communicatie inleveren bij zogenaamde sociale media i en big tech? Zo vroeg Pala i in 2010 in Keizer Facebook. Ja dus, en die gekte bracht inderdaad onze democratie in gevaar, in 2025 zelfs live te zien op alle schermen. Is er nog een ontsnappingsroute?

De bazen van X, Meta, Google, Amazon, Apple, OpenAI bezetten bij de inauguratie van de Amerikaanse president de publieke ruimte, letterlijk en meer nog virtueel. Het is een wake-up call voor een inmiddels al vijftien jaar oude steeds dringender kwestie want al die tijd bleven democratieën zonder valabel antwoord. Volgende prangende vragen zijn ongewijzigd geldig:

“Mogen sociale netwerksites zich ontwikkelen tot de dominante publieke ruimte – waarin het maatschappelijke debat en dus de democratie zich afspeelt – en die publieke functie privatiseren? Kunnen zij met andere woorden de publieke ruimte inpalmen en uitoefenen als privaat bezit? En mogen ze daarvan dan een marktplaats maken?
Als het over wegen, stromen of rivieren gaat, heeft de samenleving al lang haar antwoord geformuleerd. Dat kan niet. Omdat de publieke ruimte aan niemand mag toebehoren. Omdat de vrijheid van de markt moet inbinden of zelfs eindigt waar ze botst met de rechten van de samenleving en van de democratie.” (uit Keizer Facebook. Sociale netwerken helemaal niet sociaal)

Ongeoorloofde inmenging

Sociale media i misbruiken voor ongeoorloofde buitenlandse politieke inmenging vormt al zeker een aandachtspunt vanaf de Amerikaanse presidentsverkiezingen en het Brexit referendum in 2016. (1) In de VS doorzag Trump zelf ook snel hoe hij sociale media i kon inzetten om in een digitale mediablitzkrieg voor het eerst de politieke macht i te veroveren. Bij zijn politieke terugkeer in 2024 hebben X en het vele geld i van de X-baas en ander miljardairsgeld onweerlegbaar een grote rol gespeeld.

Een groot verzuim

Zeker is, de grote databedrijven kunnen de democratie inpalmen. En tot bewijs van het tegendeel (zie ook verder wanneer DeepSeek ter sprake komt) raakt de macht in het economische speelveld steeds meer geconcentreerd bij big tech. Wat overheden en samenlevingen ten gronde hebben nagelaten, is om de technologie en de digitalisering duurzaam te sturen in het algemeen belang.

Het had gekund, de politiek zou sociale media i als publieke diensten kunnen ontwikkeld hebben, in navolging van post, telegraaf, telefoon en openbare omroep. Of ze zouden commons i kunnen zijn in de handen van samenlevingen. Het is niet gebeurd. Nog niet?

Geen tijd voor achterhoedegevecht en zwaktebod

Wat nu? Oproepen om de algoritmen van big tech uit te schakelen? Een krant als The Guardian voert daar zelfs campagne voor. (2) Het is zeer de vraag of dat in een razendsnel digitaliserend wereld meer dan een achterhoedegevecht kan zijn.

Maar los van die bedenking, ten gronde is dat een zwaktebod. Want waarom technologie afwijzen als het mogelijk is om ze doelgericht te ontwikkelen in functie van reële samenlevingsnoden en ambities? En als het mogelijk is om dergelijke maatschappelijke diensten democratisch te beheren zonder een spoor van quasi almachtige metabedrijven?

Bedenk dat vroegere communicatiemiddelen als het spoor of de post ook niet als publieke dienst zijn begonnen; dat zorgde o.a. voor een janboel van verschillende spoorbreedtes, probeer dan maar eens een netwerk uit te bouwen.

Gevaarlijke collusie van autoritaire macht i en big tech

Maar dat samenleving en politiek de datamultinationals jarenlang vrij spel geven, maakt die opdracht er niet makkelijker op. Nog moeilijker omdat de collusie tussen big tech en politiek intussen nog gevaarlijker vormen heeft aangenomen. De politieke arena ontaardt tot een arena voor een kleine club miljardairs en toenemend autoritaire leiders.

Dergelijke autocraten ambiëren in de eerste plaats om technologie aan te wenden in hun eigen belang, niet dat van de samenleving. Waar dat heen gaat, toont best van al het China i van Xi Jinping, de meest ontwikkelde digitale totalitaire superstaat. Die houdt ook haar digitale reuzen en miljardairs heel kort aan de leiband.

TikTok, teken aan wand?

Wie ogen in zijn hoofd heeft, weet al lang waar het heen kan gaan met de nieuwe autoritaire VS-president. Die timmert volop verder aan zijn terreurregime, ook economisch. Amerikaanse tech bonzen weten heel goed dat hun Chinese tegenhangers de tweede plek bezetten en nooit zeker zijn over hun toekomst. De meesten vrezen al een poos dat Trump hen ook kan overtroeven en de eerste plek ontzeggen. Is het niet hij die zal beslissen over het lot van TikTok in de VS? En wie van big tech het misschien in handen krijgt? Een teken aan de wand.

Kruiperige miljardairs

Denk dus vooral niet dat al die miljardairs zich goed in hun vel voelen naast president T. Het is waarschijnlijker dat de meesten, op een enkele uitzondering na, vooral uit schrik voor T. present zijn, geld i gegeven hebben voor zijn campagne en/of zijn inauguratie. Veel erger nog, kruiperig rollen ze de rode loper uit voor de wensen van T., in de hoop dat ze met die onderdanige houding best hun eigenbelang dienen. De dagen dat T. werd gebannen van sociale media i zijn intussen geschiedenis en tal van bedrijven i keilen nu ook ambities inzake maatschappelijk verantwoord ondernemen i uit het raam. In het machtsspel met big tech wijst veel er op dat de nieuwe Amerikaanse autocraat de bovenhand neemt.

Valt er nog tegenmacht te bouwen?

Zijn er dan nog kansen voor samenleving en democratische politici om het autocratisch-technologische ontij te keren? Zeker. Ironisch genoeg lijkt er recent een mogelijkheid uit China i aan te waaien. Over de werkelijke draagwijdte van DeepSeek is lang niet alles uitgeklaard. Maar zeker is dat altijd de mogelijkheid bestaat om bestaande machtscentra uit te dagen; zelfs de kampioenen van disruptie kunnen slachtoffer worden van datzelfde fenomeen. Op één voorwaarde, dat daar ernstig met de nodige inzet aan middelen en mensen aan wordt gewerkt, zowel doelgericht als kostefficiënt.

Dat is nu net wat de wereld de voorbije decennia amper of niet heeft gedaan, de Amerikaanse – en Chinese - big tech uitdagen. Want enkel China i pakte dit aan, vooral volgend tot nu toe. DeepSeek zou het onbedoelde resultaat kunnen zijn van Amerikaanse sancties, een context die aanmoedigt om zelf te innoveren in plaats van te volgen.

Ontwaken Europa, Oost-Azië i, India
en andere uit hun digitale winterslaap?

Kunnen Europese, Oost-Aziatische, Indiase en andere overheden en samenlevingen dan eindelijk ook uit hun digitale winterslaap ontwaken? En hun democratieën verrijken met tal van digitale publieke diensten, even performant als die van big tech?
En veel beter omdat ze maatschappelijk dienstig en democratisch gecontroleerd zijn, gebruikers niet terroriseren met verslavende apps, niet jagen op hun data om deze uit te buiten en samenlevingen niet destabiliseren met nepnieuws, verdeeldheid, haat, manipulatie en fraude allerhande?

De dringende noodzaak en de kansen zijn manifest. Maar zoals het Pala i jaarverslag begin 2024 al opmerkte, het blijft “afwachten of nieuwelingen de intussen ook bureaucratiserende techgiganten echt kunnen uitdagen”.

Dirk Barrez
Hoofdredacteur Pala i.be | auteur van TRANSITIE. Onze welvaart van morgen en 11 politieke dwaasheden

Foto Timothy Akolamazima - Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license

Bronnen
Wereld onbehaaglijk gewrongen tussen VS en China, tussen metamacht en totalitarisme | Pala i 25-4-2022
2023. Aarde, mensen en hun rechten | Pala i 9-1-2024
Van zogenaamde ‘sociale media’ tot AI, argeloosheid is de rode draad | Pala i 25-5-2023
Keizer Facebook. Sociale netwerken helemaal niet sociaal - een analyse | Pala i 28-10-2010
Verder verwerkt en ontwikkeld in E-prikkeldraad en de herovering van de digitale commons | Pala i 13-2-2017, een lezing voor Arteveldeschool en Politeia
De ongecontroleerde macht van multinationals | Pala i 1-12-2013