David tegen Goliath

We naderen steeds sneller het moment waarop onze planeet zal transformeren in een systeem dat niet langer geschikt is voor menselijk leven. Toch zijn we het aan toekomstige generaties verplicht de moed niet op te geven. Kan gezamenlijke actie nog een verschil maken? En hoe zou die er uit kunnen zien? Het wordt een gevecht van David tegen Goliath.

We worden bijna dagelijks geconfronteerd met de verwoestende gevolgen van klimaatverandering i. Uit elk nieuw IPCC i-rapport blijkt dat we nog steeds een koers varen richting vernietiging van een voor mensen geschikt leefmilieu. Om het gevecht dat ons wacht aan te gaan, moeten we er eerst een helder zicht op krijgen. Wie of wat is Goliath? En wie kan op welke manier een tegenkracht zijn?

Waar moet het naartoe? Duurzame ontwikkeling i

‘Duurzame ontwikkeling’ is in het Brundtland-rapport Our Common Future i omschreven als “ontwikkeling die tegemoet komt aan de noden van huidige generaties, zonder de mogelijkheid van toekomstige generaties om in hun eigen noden te voorzien in gevaar te brengen”.

Wie of wat is Goliath?

Goliath is een cultuur i van wereldwijde industrialisering, gebouwd op valse mythes als stevige fundamenten van geïndustrialiseerde, kapitalistische samenlevingen

En David?

Om de hoop levend te houden dat het tij nog gekeerd kan worden, moeten wij mensen bedenken hoe we wereldwijd een David kunnen vormen die zich kan meten met deze Goliath. Het is duidelijk dat de transitie i die nodig is veel fundamenteler is dan wat ons nu bv. door de Europese Unie i voor ogen gehouden wordt.

We hebben een transitie nodig van ons economisch systeem en die zullen we allen samen - beleidsmensen, burgers, wetenschappers, kunstenaars, het middenveld i - moeten afdwingen. Dat is een heel dringend karwei want veel tijd rest er niet.

Ongelijkheid is zowel schadelijk voor het milieu als voor het welzijn

Het is een mythe dat rijkdom doorsijpelt van de rijken naar de minder bedeelden. Wat wel doorsijpelt zijn de dure, voor het milieu schadelijke en onnodige consumptiepatronen.

Mensen in ongelijke samenlevingen besteden hun geld i niet louter om te voorzien in hun basisbehoeften, maar ook om mee te tellen, om hun gevoel van eigenwaarde te redden. Daarvoor werken ze zich soms in de schulden. Ongelijkheid is zowel schadelijk voor het milieu als voor het welzijn.

Een ontgroei i-economie i kan ons redden

Hoe hard een aantal economen en opiniemakers ook proberen om zonder enige onderbouwing ontgroei-economie af te doen als pseudowetenschap, het is net die ontgroei-economie die de toekomst kan verzekeren.

In zijn boek Minder is Meer. Hoe ontgroei de wereld zal redden legt Jason Hickel(2021) met cijfers en grafieken uit dat voortdurende groei i niet nodig is om in de basisbehoeften van de hele wereldbevolking te voorzien. Wel nodig is een rechtvaardige verdeling van welvaart, zodat het inkomen van iedere wereldburger boven de armoede i-inkomensgrens van 7,40 dollar per dag uitkomt.

Ongelijke verdeling van inkomen en vermogen

“Alleen al de rijkste 1 procent strijken, aldus Jason Hickel, jaarlijks 19 biljoen (dat is 19000 miljard) dollar op aan inkomen, bijna een kwart van het mondiale inkomen. “Om te voorzien in openbare gezondheidszorg voor iedereen in het mondiale Zuiden is ongeveer 10 biljoen dollar nodig. Let wel: dit is slechts de helft van het jaarlijkse inkomen van de rijkste 1 procent. Met 10 biljoen dollar overtollig inkomen van de rijkste 5 procent te besteden aan de armen van de wereld, zouden we de armoede in een klap kunnen opheffen en de wereldwijde gezondheidskloof dichten”.

Vermogen van de rijkste 1 procent

Kijken we niet alleen naar het inkomen, maar ook naar het vermogen, dan blijkt dat de rijkste 1 procent een vermogen bezitten ter waarde van 158 biljoen (dus158.000 miljard) dollar, wat neerkomt op bijna de helft van het totale wereldvermogen […]”

Pseudowetenschap: onze kapitalistische economie kan eeuwig groeien

Onze aarde i is geen onuitputtelijke bron van energie i en materie. Zuinig gebruik van de op onze planeet beschikbare energie en materie is geboden, aldus de Roemeen Nicholas Georgescu-Roegen. In zijn hoofdwerk The Entropy Law and the Economic Process (1971) betoogt hij dat volgens de wetten van de thermodynamica – een deelgebied van de fysica- onze economie niet eeuwig kan groeien (1971), omdat op onze planeet bruikbare energie en materie onvermijdelijk degraderen tot onbruikbare energie en materie. Het komt er voor ons dus op aan om in ons economisch systeem zo weinig mogelijk artificiële energie en materie te gebruiken. Albert Einstein heeft bevestigd dat thermodynamica de enige fysische theorie is van universele waarde die nooit omver zal gegooid worden.

Het is van levensbelang om ons planetaire leefmilieu in goede staat te houden

Alleen een gezond leefmilieu kan biologische organismen d.w.z. dieren, mensen, planten, bacteriën in goede vorm houden en laten bestaan als bron van natuurlijke energie. En daar wringt het schoentje. Verschillende aspecten van ons planetaire ecosysteem staan onder druk. Er is niet alleen de klimaatcrisis, maar ook de verzuring van oceanen, ontbossing, biodiversiteitsverlies, zoetwaterverlies, de stikstofcrisis.

Het is niet handig dat wetenschappers telkens nieuwe technologieën op onze samenlevingen loslaten - eerst digitalisering, nu artificiële intelligentie - die de energie- en materiaalhonger drastisch doen stijgen. Op korte termijn varen sommige bedrijven i daar wel bij, ten koste van jobs, van de arbeidsvreugde van werknemers i en ten koste van het verwerven van menselijke sociale en technische vaardigheden.

Dode lente

In september zag ik op TV een oudere man, gezeten op een muurtje in een door bosbranden verteerd stukje Griekenland. Hij vertelde over zijn vrees voor een ‘dode lente’ waarin de natuur niet terug tot leven komt en die de plaatselijke bevolking i de kans ontneemt om zoals vanouds zelf voor hun voeding in te staan. Een angstaanjagend perspectief.

Klimaatontkenning:
een hardnekkig fenomeen

Hoe ontstellend is het dan niet om keer op keer te ervaren dat mensen die bezorgdheid over de klimaatverandering uitdrukken - niet alleen in de media i maar ook in de privésfeer; en niet alleen door politici, maar ook door sommige academici en andere ‘intellectuelen’ - nog steeds achteloos weggezet worden als doemdenkers, pessimisten, of vernederender nog: infantiele klimaatmeisjes?

Eigenwaarde: pleidooi voor een culturele transitie

Andrew Hoffman wijst op de noodzaak om, vanaf een minimale levensstandaard i die onze basisbehoeften verzekert, onze eigenwaarde niet te laten bepalen door wat we hebben… maar door wie we zijn, door de manier waarop we zin geven aan ons leven, door wat we betekenen voor de mensen om ons heen. Vanaf een minimale levensstandaard hangt eigenwaarde meer af van ons sociaal dan van ons financieel vermogen.

Het zou helpen als overheden een verbod of toch minstens beperkingen zouden opleggen aan bedrijven om burgers te manipuleren met dure reclamecampagnes voor allerlei onnodige, luxueuze, trendy producten. Nog beter zou zijn om de sleutels voor een duurzame toekomst te gebruiken.

Sleutels voor een menswaardige toekomst op een gezonde planeet

1 Erkenning van de door de rijkere landen veroorzaakte planetaire crisis

2 Rechtvaardige verdeling van welvaart. Een menswaardig leven voor huidige en toekomstige generaties wereldwijd kan alleen gebaseerd zijn op een herverdeling van de enorme rijkdom van de rijkste 1 procent van de wereldbevolking.

3 Vermindering van energie-en materialengebruik. Dit geldt niet alleen voor bedrijven, maar ook voor burgers. Overheden kunnen dit faciliteren, o.a. door deelsystemen te ondersteunen en het voor consumenten i gemakkelijker te maken om producten langer te gebruiken. Wat dat laatste betreft, is er misschien goed nieuws. De Europese Commissie komt immers met haar Proposal for a Directive on common rules promoting the repair of goods. Nu nog afwachten wat daar in de praktijk van terecht zal komen.

4 Burgers eigenen zich hun eigen kracht, creativiteit en vaardigheden weer toe. Laten we ons niet al te gemakkelijk verleiden tot de aanschaf van nieuwe apparaten, als we diverse taken op eigen kracht en met behulp van natuurlijke middelen kunnen uitvoeren. We kunnen de hulp inroepen van technologische apparaten, daar waar ze een grote meerwaarde hebben.

Dat is een moeilijke boodschap voor ons, die na een eeuwenlange evolutie van technologisering, zo gewend zijn geraakt aan het comfort van technologische apparaten. Kijk daarom zeker naar de voordelen: we kunnen zuiniger door het leven gaan, we beleven meer voldoening aan de vervulling van sommige taken; en waar we samen werken om een taak tot een goed einde te brengen, creëren we ook verbondenheid.

5 Wetenschappers, neem jullie verantwoordelijkheid op. Fundamentele wetenschappers produceren nieuwe kennis op basis van wetenschappelijke nieuwsgierigheid (wat te prijzen valt). Maar daarna komt de omzetting van fundamentele kennis in innovaties die op de markt gebracht worden. Die omzetting gaat gepaard met een grote verantwoordelijkheid: de verantwoordelijkheid om alleen die innovaties op de markt te brengen die een blijvende meerwaarde zijn voor samenlevingen hier en wereldwijd, nu en in de toekomst.

Die verantwoordelijkheid kunnen exacte wetenschappers niet op zich nemen zonder nauw samen te werken met humane en sociale wetenschappers, en zonder dat ze fundamentele meningsverschillen en diepgaande debatten toelaten, bijvoorbeeld over te realiseren doelen.

Dat is in het huidige wetenschappelijke klimaat niet evident. We weten met zekerheid dat de introductie van nieuwe technologieën in een maatschappelijke context een risicovolle onderneming is. Denk aan de atoombom, aan kernenergie, aan AI, maar ook aan de  gevolgen van door digitalisering ontstane sociale media: verspreiding van onjuiste feiten of onrealistische ideaalbeelden. Het is een reden te meer om nieuwe technologieën met grote voorzichtigheid en in samenspraak met potentiële belanghebbenden uit te testen en slechts mondjesmaat in te voeren.

Toch blijkt en blijft het keer op keer zonder meer ‘normaal’’ dat beleidsmensen en wetenschappers hele samenlevingen als experimenteerruimte kunnen gebruiken.

6 Meer aandacht voor sociaal-technologische innovaties. Denk aan de diverse soorten deelsystemen die we tegenwoordig kennen. Die deelsystemen maken inderdaad gebruik van technologische innovaties zoals digitalisering, maar ze zijn meer dan louter exact-technologische innovaties. Ook veranderende instituties, normen, waarden, wetgeving zijn technologische innovaties die een belangrijke positieve invloed kunnen hebben op het welzijn en de welvaart van mensen in een samenleving.
Stel je voor dat het beleid niet achteraf probeert te herverdelen. Dat gebeurt overigens systematisch nauwelijks omdat rijken over de macht i beschikken om elke herverdeling die hen slecht uitkomt tegen te houden. Zelfs speelt het omgekeerde effect: wie al veel heeft, wordt nog meer gegeven. Dat fenomeen doet zich met name voor op de aandelenmarkt en de vastgoedmarkt.

Maar de overheid kan beursgenoteerde bedrijven striktere regels opleggen, bijvoorbeeld over de verdeling van de winst. En waarom zou zij geen maximale spanning kunnen opleggen tussen het loon van de best en de minst verdienende werknemer?

Niet realistisch? Een kwestie van politieke moed. Moed om de belofte van duurzame ontwikkeling i waar te maken. Moed om mensen te erkennen die wakker liggen van de toekomst van hun nageslacht in het bijzonder en van de mensheid in het algemeen.

Marian Deblonde - natuurkundige, filosofe, doctor in het domein van de milieu-economie
Zij schreef deze opinie in persoonlijke naam. Zij vertolkt geenszins de visie van één of andere organisatie.