BOEKBESPREKING & INTERVIEW
Klik om te vergroten
Boeken over de menselijke bevolkingsomvang: je wordt er niet elke dag mee gebombardeerd. Midden oktober 2021 kwam bij de Nederlandse academische uitgeverij Eburon, het eerste Nederlandstalig Belgisch boek over de overbevolkingskwestie uit: “We zijn met te veel, een pleidooi voor een herbergzame wereld”.
In dat mooi vorm gegeven werkstuk van 270 pagina’s stelt Fons Jena zich niets minder tot doel dan de aanzet te geven tot een nieuwe tak van de wetenschap: de overbevolkingskunde. Maar vooral wil hij het thema eindelijk bespreekbaar maken en de vele misverstanden er rond ontzenuwen.
Drie grote delen bevat het boek. Het eerste titelt: “Een inleiding tot overbevolkingskunde”. Daarin ‘relativeert’ Jena anders dan je zou kunnen verwachten, soms nogal sterk het overbevolkingsprobleem. Je moet het aantal mensen en wat ze veroorzaken immers altijd in de brede context zien.
De auteur zet vervolgens de cijfers en begrippen op een rij die ons zicht helpen krijgen op wat wel degelijk een explosie genoemd mag worden. Hij schuwt daarbij de theorievorming niet en maakt ons wegwijs in onder andere het EED-model van overbevolking (met de factoren ecologie, economie en demografie) en het DNL-model (duurzaamheid, natuurruimte en levenskwaliteit). Verder passeren begrippen de revue zoals: de ‘total fertility rate’ (het gemiddeld aantal kinderen per vrouw), de leeftijdsstructuur van een bevolking, demografische val, demografische transitie, demografisch dividend ... Soms moet je er wel goed het hoofd bijhouden want veel termen behoren niet bepaald tot het dagelijks spraakgebruik.
Van Malthus tot de Planetaire Grenzen
In een historisch overzicht dat start met “de eerste schriftelijke bewijzen van bezorgdheid” over overbevolking, komt na denkers zoals Plato en Aristoteles en vooraf aan Paul Ehrlich met zijn ‘Population Bomb’ (1968) ook Thomas Malthus aan bod met zijn “Essay on the principle of population” (1798). De voorspelling van Malthus, Ehrlich en anderen dat de bevolkingsexplosie die ze in hun eigen leven zagen gebeuren, zou leiden tot massale honger, kwam echter niet uit. Met name door de ontwikkeling van een landbouw die overvloedig beroep doet op chemicaliën en vruchtbare gronden compleet uitput.
Kunnen we zo straks nog eens 3 miljard mensen extra voeden ? Want daar stevenen we volgens de ‘middenvariantprojectie’ van de V.N. op af: een wereldbevolking van 10,9 miljard mensen in 2100. Het kunnen er - zoals uiteengezet in het eerste hoofdstuk van deel twee: “Een pleidooi voor een herbergzame wereld” – echter ook 16 miljard worden (de ‘hoge projectievariant’ van de V.N.). Voor Afrika moesten de prognoses al enkele keren naar boven bijgesteld worden.
Die groeiende menselijke bevolking botst steeds meer op de door de Zweed Johan Rockström en zijn collega’s blootgelegde ‘planetaire grenzen’. De grenzen van het klimaat, de kelderende biodiversiteit, de verzuring van de oceanen enz.
Naar een “duurzaam en menswaardig bevolkingsbeleid”
Fons Jena hanteert ook de IPAT-formule: “een concept om de impact van de mens op het milieu te modelleren”. Die formule gaat zo:
I(impact) = P (populatie-omvang) x A (individuele consumptie) x T (technologie)
Iedereen die bezorgd is om wat we de planeet én onszelf aandoen, heeft de mond vol van minder consumeren, vaak ook van technologische verbeteringen, maar waarom zou de derde factor, het aantal consumenten, niet in aanmerking genomen mogen worden ?
Fons Jena pleit uiteraard voor een holistische aanpak. Gezien de hoogdringendheid van de klimaat-, biodiversiteit- en andere kwesties kunnen we het ons niet veroorloven dé ‘multiplicator’ bij uitstek van alle andere problemen – het aantal mensen – ongemoeid te laten. De auteur eindigt deel twee dan ook met een pleidooi voor “minder mensen voor meer menselijkheid”, voor een mensenwereld op mensenmaat.
In deel drie – ‘Van utopie naar realiteit’ – schetst Fons Jena de contouren van een “duurzaam en menswaardig bevolkingsbeleid”, bestaande uit drie pijlers: de tientallen miljoenen ongewenste zwangerschappen jaarlijks voorkomen, de kinderwens beperken en het tweekind-gezin promoten. Iets te weinig aandacht schenkt hij hierbij wel aan de nood om wereldwijd een sociaal zekerheidssysteem te organiseren met vooral ook leefbare pensioenen. Het belang van goed onderwijs voor meisjes komt wel aan bod.
Fons Jena overloopt vervolgens de hindernissen en de weerstand om te komen tot zo’n bevolkingsbeleid en hij geeft ons ook een overzicht van en inzicht in het overbevolkingsactivisme, zowel in eigen land als elders.
We krijgen ook voorbeelden van landen die op relatief korte tijd én anders dan in China (éénkindbeleid) en India (de sterilisaties onder Indira Gandhi, opgedrongen door het Westen …) op menslievende wijze hun bevolkingsgroei sterk konden inperken. Zo bv. boeddhistisch Thailand en islamitisch bestuurd Iran. Daar kan bv. de communistisch bestuurde Zuid-Indiase deelstaat Kerala (meisjesonderwijs) aan toegevoegd worden. Ideologisch bekeken, voor elk wat wils.
Een indrukwekkend en hoogst noodzakelijk boek
Zelf de auteur zijnde van de eerste uitgewerkte Belgisch Nederlandstalige teksten over overbevolking – ‘voorloper’ Etienne Vermeersch hield het eerder bij korte pleidooien – was ik toch ‘van mijn sokken geblazen’ toen ik eind 2020 een proefversie van het boek van Fons Jena te lezen kreeg. Wat hij allemaal aan data bijeen bracht is indrukwekkend, net zoals bv. zijn analyses van het hoe en waarom van de tegenkantingen.
Het boek eindigt daar trouwens mee, met een bijlage over ‘de misverstanden’. Waarna in een tweede bijlage een zoektocht volgt naar een “optimale bevolkingsgrootte” voor de wereld, voor België, Vlaanderen, Nederland. Alles hangt er daarbij van af hoe comfortabel we willen leven. Maar dat we het met nu bijna 8 en straks 10 tot 11 miljard mensen nog netjes kunnen krijgen, daar moet zelfs de grootste ‘techno-optimist’ of dromer van een communistisch overvloedparadijs, aan twijfelen.
Wat aan het boek te prijzen valt, is dat Fons Jena steeds denkt aan het belang van heel de menselijke gemeenschap én aan de rechten van dieren en planten. Recht dat we hen ook uit eigenbelang moeten toekennen want zonder bv. al de diensten van talloze nuttige insecten kan ook het mensdom niet voortbestaan.
Ook het gevoelige aspect van de migraties komt aan bod. Ik wil aan het argumentenlijstje van het boek nog toevoegen dat meer mensen opvangen in het industriële noorden, wel inhoudt dat de druk op het al arme zuiden nog toeneemt. Druk op de landbouwgronden ginder, op de visbestanden, de wouden enz. Het enige zinvolle beleid is er één dat er naar streeft om de hele planeet zo leefbaar mogelijk te maken.
Fons Jena stelt regelmatig dat de overbevolking terugdringen zeker niet het enige is dat ons te doen staat. Want met 1 miljard mensen die nog altijd à volonté potverteren en vervuilen, komen we er ook niet. Dus ja, er moet ook geconsuminderd worden en onze technologieën moeten properder. Maar dat zal allemaal zoveel meer effect hebben als we het met minder mensen doen.
Jan-Pieter Everaerts
“We zijn met te veel, een pleidooi voor een herbergzame wereld”, Fons Jena, Academische uitgeverij Eburon, Utrecht www.eburon.nl, 2021, 270 p. Winkelprijs: 24,50 euro - Te bestellen bij je boekenwinkel of via www.wezijnmetteveel.be
INTERVIEW FONS JENA
“Als je je zorgen maakt over zowat alle problemen van de mensheid én ‘out of the box’ durft denken, kom je tot de conclusie dat het aantal mensen dé olifant in de kamer is.” (Fons Jena)
Fons Jena met een staafdiagram bij een studie van de Lund-Universiteit die toont dat één kind minder per gezin de belangrijkste bijdrage is (zie hoge oranje kolom rechts) die een koppel leveren kan inzake de klimaatproblematiek.
https://www.lunduniversity.lu.se/article/four-lifestyle-choices-most-reduce-your-carbon-footprint
Fons en ik, we kennen elkaar al een jaar of vijf. We hebben al heel wat af vergaderd, ook met Franstalige denkgenoten. We hielden samen de eerste openbare actie ooit in dit land tegen de overbevolking: tijdens de klimaatmanifestatie van 17 januari 2019. Onlangs richtten we samen met Katia Morel, de vzw ‘Minder Mensen, voor meer mens en natuur’ op. Zie MinderMensen.be
Kiezen voor ‘minder mensen’. Wat zijn daar de hoofdredenen voor?
Fons Jena: “Allereerst heb je het feit dat het met minder mensen duurzamer leven is. Die logica blijft geldig welke ‘groene’ technologie of consumptie je ook zou toepassen. 100 vegetariërs en windmolens zijn en zullen altijd duurzamer zijn dan 1.000 vegetariërs en windmolens. Hetzelfde met ruimte: hoe minder mensen, hoe meer ruimte er is voor de andere soorten waarmee we de aarde moeten delen, en dat is omwille van verschillende redenen belangrijk. Nu wordt ruimte gezien als een schaars goed, maar een wereld waar er overvloed is aan ruimte, biedt veel meer mogelijkheden. De derde reden om te pleiten voor minder mensen, betreft de vele voordelen voor de levenskwaliteit: meer ruimte, meer rust, meer democratie, meer vrijheid, meer eenvoud enzovoort.
Het is om die verschillende redenen dat je overbevolking kan koppelen aan zowat alles. Je kan het naar boven brengen tijdens discussies over alle milieuproblemen maar ook wanneer je bv. je parkeerschijf moet plaatsen.”
Hoe en wanneer werd jij je bewust van het overbevolkingsprobleem?
Fons Jena: “Dat is een geleidelijke ontwikkeling geweest. Toen ik in Leuven studeerde kwam mijn filosofische interesse en mijn kritisch denken naar boven. Ik besefte ook dat ik de foute studierichting had gekozen: we hebben zeker niet meer ingenieurs nodig. Ik had beter wijsbegeerte gestudeerd, zowat de enige kritische studierichting in onze maatschappij. Rond die tijd kocht ik mijn eerste boeken over het onderwerp. En als je je zorgen maakt over zowat alle problemen van de mensheid en je ‘out of the box’ durft denken, dan kom je al snel tot de conclusie dat het aantal mensen dé olifant in de kamer is. Door mijn liefde voor de natuur ben ik de mensheid ook als een soort van alles overwoekerend gezwel beginnen zien dat ‘behandeld’ moet worden. Mijn vader werkte bij het bevolkingsfonds van de VN (UNFPA). Dat zal me ook wel geïnspireerd hebben.”
Hoe reageert men in het algemeen in je omgeving op je houding ? Ervaar jij het ook dat zogenaamd ‘gewone mensen’ het probleem wel zien, maar dat je gestudeerd moet hebben om het niet meer te zien ? Gestudeerd = ‘geïndoctrineerd’ ? Opvallend in de pers bv. ook hoe vaak we heelder artikels over landen krijgen, zonder informatie om hoeveel mensen het gaat. Hoe valt zoiets te verklaren ?
Fons Jena: “Het is ontnuchterend om te beseffen dat de bevolkingsfactor allesbepalend is in alles wat we doen en zijn, maar dat het nauwelijks aandacht krijgt. Meestal begrijpen de mensen wel mijn standpunt, maar omdat het geen alledaags gedachtegoed is, blijft het een ‘ver van mijn bed’ verhaal.
Ik deel ook wel het gevoel dat veel ‘gewone’ mensen het beter begrijpen dan de geïndoctrineerde ‘expert’ die we op televisie steeds zien terugkomen. Mijn ouders hebben een horecazaak en brengen het onderwerp regelmatig ter sprake en ze merken dat er relatief veel mensen de mening delen. Het kan ook moeilijk anders: elk jaar vinden we allerlei regeltjes en machinetjes uit om alles draaiende te houden, om tot het besef te komen dat het steeds moeilijker en complexer wordt (en mogelijks zelfs onvoldoende). Dat er dan mensen zijn die zich afvragen of we niet met te veel zijn, is eigenlijk heel normaal.”
Jij bent van opleiding industrieel ingenieur en je werkt als milieu-ambtenaar. Een werk dat je omschrijft als ‘overbevolkingsmanager’ vermits gemeentelijke problemen vaak te maken hebben met het stijgend aantal inwoners. Hoe is je contact met de ‘gevestigde’ demografen, waarvan je mensen zoals Jan Van Bavel en Patrick Deboosere citeert ? Temeer daar je je echt op hun terrein begeeft door in je boek (p. 12) te stellen dat er een nieuwe wetenschappelijke discipline moet ontstaan: de overbevolkingskunde.
Fons Jena: “Ik heb de indruk dat de ‘gevestigde’ demografen (en anderen) zich willen beperken tot het politiek correcte denken. Ze durven soms wel kritisch denken, maar hun oogkleppen sluiten snel van zodra ze buitenkomen. Hun werkgevers en kanalen zijn ook instellingen die gebaseerd zijn op het groeidenken of die afhangen van ‘de massa’ en dat is nefast voor het kritische en vrije denken. Als je alleen al naar het Belgische medialandschap kijkt, dan moet je tot de conclusie komen dat diegenen die ‘out-of-the-box’ denken, nauwelijks op het scherm geraken.”
Nu wil je met jouw boek “We zijn met teveel” een proces op gang brengen, maar in je boek, geef je ook een lange lijst al bestaande buitenlandse boeken over overbevolking. Als je dan ziet wat die andere boeken maar teweeg brachten, wat hoop je dan, dat jouw boek teweeg brengen kan?
Fons Jena: “Met het boek zelf hoop ik hier en daar wat los te maken, maar het is slechts een onderdeel van een grotere bewustmakingsstrategie. Een lezing hier en daar en een interview in een krant zou bijvoorbeeld al mooi zijn. Ik hoop uiteraard dat ik binnen een paar jaar het onderwerp op de sociale en politieke agenda kan plaatsen in Vlaanderen maar ik blijf realistisch. Je mag niet verwachten dat je duizenden jaren culturele conditionering zo maar ongedaan kan maken. Het zal een zware beproeving zijn en de kans op succes is beperkt. Daarom dat ik het ook stap per stap aanpak en mijn verwachtingen probeer te beperken.”
Zie jij politieke mogelijkheden, openingen ? Zelfs aan de groene linkerzijde die net als wij het welzijn beoogt van niet alleen het eigen volk maar van heel de planeet, lijkt het muurvast te zitten. Tijdens onze actie in Brussel kwam er een jonge vrouw van Groen langs die zei dat ze bij Groen het probleem probeerde aan te kaarten, maar dat het moeilijk lag. Alhoewel mijn interview vroeger met Mieke Vogels en jouw contacten nu met haar, daar wel een opening opleveren.
Fons Jena: “Op politiek niveau is het volgens mij nog moeilijker om het onderwerp bespreekbaar te maken. Natuurpunt en Greenpeace willen het onderwerp ook geen aandacht geven omdat ze bang zijn, leden te verliezen of in een hoekje terecht te komen. Om dezelfde reden vrezen politieke partijen om stemmen te verliezen. De vele misverstanden rond het onderwerp, zorgen er voor dat de drempel te hoog is. Ik moet toegeven dat het ook moeilijk is voor mezelf. Van zodra je in contact komt met politieke partijen kan je al snel in een hoekje belanden en een kleur krijgen. Dat wil ik ten allen kosten vermijden omdat ik me met geen enkele partij wil associëren. Het is dus voor beide kanten werken met fluwelen handschoenen.
Maar er zijn wel enkele politici of medewerkers die er voor open staan. Zowel de groenen, socialisten, liberalen en regionalisten hebben er baat bij dat de bevolkingsdruk kleiner wordt. Bij de blauwen zie ik de minste bereidwilligheid omdat ze enkel denken aan groeien en meer (goedkope) jobs. Dat is zeer spijtig, want de liberale waarden kunnen alleen tot volle bloei komen in een minder drukke wereld.
Ecologisten en natuurliefhebbers zijn logische voorstanders van bevolkingskrimp, maar zij zijn ook onderhevig aan dezelfde sociale druk en indoctrinatie. Dat publiek wil ik wel beter kunnen bereiken en daarom ben ik aan het nagaan hoe ik in dat milieu het onderwerp best naar boven moet brengen. Opnieuw met fluwelen handschoenen uiteraard.”
Je bent zopas met vzw ‘Minder Mensen, voor meer mens en natuur’ begonnen. Kan je al wat onthullen wat ze van die vzw verwachten mogen ?
Fons Jena: “De bedoeling van de vereniging is tweeledig: een verzamelplaats worden voor alle mensen die iets willen doen rond overbevolking in Vlaanderen en een denktank zijn rond het onderwerp. Ook op sociale media willen we actiever zijn. Voorlopig wel enkel nog op Facebook.”
Overbevolkingsactivisme voor leedbeperking
Een klemtoon die ik de jongste jaren ben beginnen leggen maar niet in jouw boek aantrof: die van de “leedbeperking”. Dat inzicht rees bij me na het zien van een schrijnende documentaire van een West-Afrikaanse studente over de hel van een leven die veel Afrikaanse vrouwen hebben door de talloze kinderen die ze baren en vaak alleen moeten opvoeden. Hoe kijk jij daar tegen aan ?
Fons Jena: "Het leed dat een hoge ongewenste vruchtbaarheid met zich meebrengt is inderdaad een aspect dat te weinig aan bod komt, ook binnen de organisaties die zich met het onderwerp bezighouden. Dat maakt het nog onbegrijpelijker waarom het onderwerp zo weinig aandacht krijgt. Overbevolking en armoede aanpakken vragen dezelfde maatregelen, namelijk gezinsplanning, onderwijs, vrouwenrechten en (zoals je in je recensie aangeeft) goede zorgsystemen. Dus al wie armoede wil bestrijden zou ook aandacht moeten geven aan het probleem van overbevolking, maar dat is duidelijk niet het geval.
Ikzelf schipper tussen hopeloosheid en voorzichtig optimisme. Enerzijds droom ik van een wereld van 1-2 miljard mensen en daarvoor moet er nog veel veranderen, maar anderzijds wil ik ook nog 'redden wat er te redden valt'. Elke mens die niet geboren wordt, is zoveel hectare meer natuur, zoveel ton minder afval en mogelijks zo veel leed en armoede minder. Dus als je één koppel kan overtuigen om hun gezin te beperken heb je al meer bereikt dan wat bijvoorbeeld natuurverenigingen vaak maar kunnen bereiken. Maar als je het op wereldschaal bekijkt dan is het maar een druppel op een hete plaat. Ik probeer me dan ook te beperken tot mijn ‘onmiddellijke’ omgeving. Het is uiteraard een wereldprobleem, maar geen globale verandering zonder lokale actie.”
Jan-Pieter Everaerts
Deze recensie annex interview verscheen in licht gewijzigde vorm eerder in De Groene Belg, een uitgave van vzw Mediadoc. Correspondentie: mediadoc.diva@skynet.be
Uw doordachte reacties zijn welkom op het emailadres infoATpala.be - ze worden bezorgd aan de auteur
Tot het einde gelezen? En het artikel gewaardeerd?
Dan kan Pala misschien op uw steun rekenen: uw gift is welkom
op rekeningnummer BE66 5230 4091 1443 van Pala vzw – Leuven.
Of we verwelkomen u graag als vaste steungever - klik hier
Een goed artikel? Interessant nieuws? Neem een gratis abonnement op de Pala nieuwsbrief (maximaal 2 maal per maand), dan hoeft u geen enkel artikel te missen. Gebruik daarvoor het inschrijvingsformulier – klik hier
