De ongecontroleerde macht van multinationals

Voortdurend woeden van parlement tot twitter politieke debatten, of wat daar voor moet doorgaan. We denken dat de politieke democratie heel levend is. Of beter, we maken ons dat wijs. Want vergeet dat echte politieke democratie mogelijk zou zijn als we geen greep hebben op ons economische bestaan. Een reuzengrote bedreiging voor deze economische democratie – en dus voor onze democratie in het algemeen – blijft de vrijwel ongecontroleerde en ongecontesteerde macht van multinationals. Een kleine reis door tijd en ruimte.

Ze zijn ouder dan we denken. Al in de 17de-18de eeuw oefende de Verenigde Oost-Indische Compagnie een ongeziene macht uit. Er valt over te discussiëren of de VOC de eerste multinational was. Het was in elk geval een economische institutie gericht op maximaal financieel gewin. Ze was zelfs meer dan een staat in de staat, eigenlijk bijna zelf een staat met eigen munt en leger, en met haar wil als wet. Haar macht kwam dus zelfs letterlijk uit de loop van het kanon. En het illustreert in sterke mate de eigenschap van multinationals dat ze nooit naar evenwichtige verhoudingen streven die recht doen aan alle betrokkenen, of dat nu overheden, samenlevingen, werknemers, leveranciers, klanten, ecosystemen, wie of wat dan ook zijn. Neen, van in het prille begin is hun logica en hun praktijk die van dominantie, met alle mogelijke middelen. Iedereen moet en zal naar hun pijpen dansen. Het is de voorbode van een heel moeilijke relatie voor iedereen die daar geen zin in heeft.

Eind 19de eeuw domineert vooral het grootste oliebedrijf Standard Oil waarin Rockefeller toonaangevend is. De Amerikaanse overheid vecht er een stevig robbertje mee om uiteindelijk het bedrijf verplicht te doen opsplitsen. Ja, de macht van multinationals hoeft niet almachtig te zijn.

We stomen meteen door naar de 21ste eeuw en stuiten op een fenomeen als Facebook - in geen tijd uitgegroeid tot een multinational - dat al ruim 1 miljard adepten heeft weten te strikken. Zijn zakelijk model? Een kolonisatie van het gemeengoed dat Internet was en moet zijn. Samenleving en overheden tolereren dat deze nieuwe economische reuzen hun prikkeldraad spannen in het wereldwijde open web omheen hun geprivatiseerde ‘digitale weiden’. Daar mogen ze mensen naartoe lokken om ze ongestoord te kunnen melken door hun gegevens te misbruiken en met reclame te bestoken. Ze lopen er totaal rechteloos rond, ja, ze kunnen er zelfs zonder bewijslast of proces verjaagd worden. De machtspositie van Facebook, of van Google, is ongezien, en ze hebben er zelfs geen geweer voor nodig. Hun digitale vuurkracht is onmetelijk effficiënter.

U verwachtte al dat ik iets over Apple zou zeggen? Wel ja, over Apple en de gecreëerde meerwaarde. Valt u ook niet de wel heel ongelijke inkomensverdeling op tussen Chinese werknemers en Apple aandeelhouders en management. Iedereen heeft de mond vol over de opkomst van het machtige China. Maar als het over de relatie met Apple gaat, trekt vooralsnog de multinational aan het langste eind. De vergoeding voor het eigenlijke productiewerk in China is bijna ridicuul laag in verhouding tot de marges in de rest van de keten en de financiële winsten.

In zekere zin is de macht van bedrijven als Monsanto nog fenomenaler. Zij slagen erin de wereld mee te tronen in de aanvaarding dat privébedrijven het vanzelfsprekende recht zouden hebben om het leven zelf te patenteren, om stukjes plant – en in andere gevallen stukjes dier, of zelfs stukjes mens – te kunnen bezitten en op basis daarvan winst te maken. Waar is het verstand gebleven dat de genetische rijkdom van planten, dieren en van het menselijk leven het gemeenschappelijke en onvervreemdbare eigendom is van de volledige mensheid?

Alleen herinneren aan de economische en sociale krater die Ford ongestraft kan slaan in Genk en Limburg volstaat om heel dichtbij te illustreren hoe onbestaand de greep op werk wel is.

Wat verderop in Luik dacht de Waalse overheid werk te kunnen kopen van ArcelorMittal voor enkele honderden miljoenen aan CO2 uitstootrechten, zeg maar gebakken lucht. Het is niet eens zeker of ArcelorMittal merci zei. Ze pakten het Waalse geld en een paar jaar later gooiden ze de fabriek toch dicht. Denk niet dat de zogenaamde nieuwe economie anders werkt.

Nieuwere multinationals als Accenture of Sitel organiseren en bieden hun IT, callcenter en andere diensten mondiaal aan. Niet zelden slagen ze erin, onder meer door het internet, om de arbeid zo te fragmenteren, de individuele werknemer/ster bijna totaal te atomiseren, dat elke vorm van tegenmacht bijna onmogelijk wordt gemaakt.

Vergeet zeker de grootbanken niet. De wereld van het geld heerst meest van al. Ze onderwerpen gewone mensen en samenlevingen in een bijna slaafse verhouding. Politici zijn in hoge mate hun al te trouwe of blinde vazallen. Zelfs de reële economie en de grootste bedrijven weten ze eindeloos te manipuleren en maken ze tot hun speeltuigjes in het mondiale financiële casino dat ze van de politiek hebben afgedwongen. De rechten van het milieu zijn zelfs de kleinste lettertjes niet waard. Al hun zotternijen schuiven ze af op anderen die zo gek zijn daarvoor de hoge prijs te betalen. Zelf stelen ze de financiële superwinsten, gemaakt op kap van economie, mensen en milieu die ze – hun enige ‘dank’ – daarvoor in de diepste crisis dompelen.

De conclusie kan niet anders zijn. Ze spelen allemaal met onze voeten. Of liever, we zijn als collectiviteit blijkbaar allemaal zo gek om te aanvaarden en zelfs mogelijk te maken dat de meest diverse multinationals straffeloos met onze voeten kunnen spelen.

Het is een somber beeld, dat is wel zonneklaar. Maar daarmee weten we waar we aan toe zijn, en waartegen we ons moeten verzetten. Hoe doen we dat dan best, opdat het zou lukken? Hoe bouwen gewone mensen, werknemers en hun bewegingen en samenlevingen tegenmacht? Hoe maken ze bondgenoten? Hoe krijgen ze hun alternatieven aan de praat? Hoe dringen ze de onaanvaardbare macht van multinationals en van een mondialisering die al he waardevolle wurgt terug?

Het zijn de vragen waarmee de samenlevingen en tal van bewegingen worstelen. Het zijn die kwesties, samen met ook aanzetten tot oplossingen, die ook al op tafel lagen in het boek ‘Het mondiale uitzendkantoor’. Maar de weg blijft lang, en is nog moeilijker door de aanhoudende crisis, zowel in de reële economie als in het belabberde dominante economische denken. Sociale bewegingen zullen heel hard uit hun pijp moeten komen.

Dirk Barrez

Het boek Het Mondiale UItzendkantoor – blijvend actueel omdat het de huidige crisis mondiaal en in de tijd weet te plaatsen – is nog altijd te koop. Voordeelprijs 15 i.p.v. 20 euro - klik hier voor info en bestellen

Deze inleiding is uitgesproken in de werkgroep ‘Multinationals’ op de ID-dagen van het ACW op 29 november 2013 in Blankenberge