De welvaart herverdelen? Een heel beperkt, achterhaald en zelfs misleidend concept

Je zal het toch zo dikwijls blijven horen als mensen zijn geraakt door armoede i, honger i of onrecht. Veel kans dat hun ontzetting vergezeld geraakt van het voorstel om de welvaart in de wereld beter te verdelen. Die kijk is niet onjuist maar wel totaal ontoereikend opdat elke mens goed zou leven.

Als het om de welvaart van iedereen gaat,
moeten we dringend anders denken.

We blijven dat oude concept van welvaartsherverdeling, zowel binnen samenlevingen als op mondiale schaal, altijd maar herhaald krijgen. Daar staan velen borg voor, onder andere al die politici, ngo’s, academici en administraties die grotendeels in het verleden leven en daarin vast zitten.

Toch kunnen ze al decennia opmerken hoe louter herverdeling in tal van gevallen het doel niet realiseert, niet dichterbij brengt, of de situatie zelfs verergert. Alle Europese fondsen voor Zuid-Italië brachten geen ontwikkeling i, de landen in het Zuiden die meest hulp kregen, zijn dikwijls nog altijd meest onderontwikkeld en zelfs vele rijke landen kampen met een hardnekkige armoede die ze niet verder weten terug te dringen.

Natuurlijk moet welvaart herverdeeld worden maar…

Natuurlijk moet welvaart herverdeeld worden, laat daar geen misverstand over groeien. Want er spelen voortdurend mechanismen die leiden tot vele ongelijkheden en tot oneerlijke verdeling van welvaart. Maar we weten dus al lang dat we er niet komen met louter te focussen op materiële herverdeling.

We zijn vergeten hoe vaak het begrip ‘aanspraak’
in de Mensenrechtenverklaring staat.

Waarop moeten we ons dan veel meer richten? Wel, op de vrijheden of mogelijkheden die mensen moeten hebben of verwerven om het leven te leiden dat ze verkiezen, om te zijn wie ze willen en te doen wat ze willen.
Het zijn die aanspraken die we moeten garanderen en waarmaken, vanzelfsprekend de aanspraak op zinvol en fatsoenlijk betaald werk i, verzekerd inkomen, sociale zekerheid i, zorg of duurzaam wonen, maar ook op opleiding, cultuur i, informatie, economische en politieke zeggenschap, maatschappelijke participatie.
We zijn uit het oog verloren hoe vaak het begrip ‘aanspraak’ te lezen valt in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Die herinnert er aan dat in alle voorgestelde oplossingen en praktijken de mens centraal moet staan.

In het klassieke beeld van herverdeling ontbreekt
elke aandacht voor de systemen die welvaart creëren.

Dan blijft er vooral dat andere immense probleem met het louter herverdelen van welvaart. Wat in dit beeld namelijk volledig ontbreekt, zijn al die systemen die voortdurend zorgen voor altijd nieuwe creatie van welvaart. Ons goede leven, wonen, werken, eten, ontspannen, reizen, van kunst genieten enzovoort steunen enerzijds op de voortdurende werking van milieusystemen die zorgen voor zoet water, het meest diverse biologisch kapitaal i, lucht, opvang van broeikasgassen.

Dankbaar steunend op de ecosystemen van de natuur zijn er aan de andere kant door de mens opgezette structuren die systemisch zorgen voor onder meer voedsel i, andere energie i, mobiliteit, woningen, materialen en gebruiksgoederen, werk, inkomen en zekerheid, markt-, handels- en deelmechanismen, kennis en technologie, geld i, wetgeving, publieke diensten, commons i...

Duurzame in plaats van grensoverschrijdende welvaartssystemen

Het systeemvraagstuk valt uiteen in twee grote uitdagingen. Die menselijke systemen dateren vooral uit de vorige eeuw, sommige zijn nog (veel) ouder. Ze zullen nog wel een tijdje functioneren maar al vijftig jaar wordt zichtbaar – voor wie wil zien – dat vele ervan niet houdbaar zijn. Dat is in de eerste plaats zo om ecologische redenen. Een flink aantal mensen en samenlevingen houden er een veel te grote voetafdruk op na waarmee ze de aarde i geweld aandoen: hun welvaartssystemen doorbreken de planetaire ecologische grenzen. Meest bekend is de onhoudbaarheid van een energiesysteem dat steunt op fossiele brandstoffen. Daar verbranden mens en planeet zich nu al aan.

Als we niet willen sterven aan de XX^ste eeuw,
zijn nieuwe welvaartssystemen nodig die de aarde respecteren.

Een belangrijke tussenconclusie dringt zich op voor die eerste uitdaging. Als we niet willen sterven aan de XX^ste eeuw en goed willen leven in de 21^ste eeuw, zullen we dringend werk moeten maken van nieuwe welvaartssystemen die wel op goede voet staan met ons natuurlijk kapitaal i, en daarenboven sociaal verantwoord zijn. In meer confronterende taal: er valt straks niets te herverdelen in New York, Knokke of Bangladesh als die plekken onder water lopen; verloren gegane biodiversiteit i is voor iedereen verloren; kapot geërodeerde landbouwgrond zal niemand nog voeden.

Aardegebruiksrecht i invoeren

Daarenboven overschrijden vele welvaartssystemen de sociale grenzen. Zie bijvoorbeeld hoe de huidige mondiale marktwerking en handel massaal veel mensen te weinig vergoedt voor hun arbeid i en inzet, en niet laat genieten van een faire toegang tot wat de aarde ook voor hen aan welvaart zou kunnen voortbrengen.

De tweede cruciale uitdaging is dan om de aanspraak te verzekeren van alle mensen en samenlevingen op de milieugebruiksruimte die hen toekomt. Die aanspraak ontbreekt in de opsomming van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens i. Die Verklaring is dit jaar 70 jaar oud, ze blijft de mooiste en meest unieke bladzijde van de mens op zoek naar een beter leven. Maar ze mankeert dus volledig de nochtans onmisbare ecologische component, basisnoodzaak voor elk menselijk leven.

Het aardegebruiksrecht is in de 21^ste eeuw
wellicht het eerste mensenrecht.

Dat die noodzakelijke aanspraak vandaag nog afwezig blijft in pleidooien voor welvaartsherverdeling – maar liefst 45 jaar na het Rapport van de club van Rome. De grenzen aan de groei i – is stuitend. Dus daarom, de wereld staat voor de even grote uitdaging om mensen en samenlevingen overal gelijke toegang te verzekeren tot de hulpbronnen van de aarde zodat zij de nodige welvaart kunnen creëren en verdelen.  Dat is het aardegebruiksrecht dat voor alle mensen samen de draagkracht van onze planeet nooit mag overschrijden en voldoende ruimte moet laten voor de natuur en haar biodiversiteit.

In de 21^ste eeuw is die capaciteit om nieuwe welvaartssystemen op te zetten meer dan ooit nodig. Wellicht vormt daarom het aardegebruiksrecht of de aanspraak op rechtmatige milieugebruiksruimte wel het eerste mensenrecht. Want zonder die aanspraak en die capaciteit is het onmogelijk om op termijn zelfs maar het bestaansrecht van mensen te waarborgen, laat staan al hun andere rechten.

Als we dus aan herverdeling toe zijn, draait het erom vooreerst en meest fundamenteel de aanspraak op de aardse hulpbronnen aan iedereen daadwerkelijk toe te kennen alsook de toegang tot capaciteiten zoals geld, kennis en zeggenschap. Dat moet elke samenleving en al haar burgers in staat stellen om de nodige welvaart voor iedereen voort te brengen door nieuwe duurzame welvaartssystemen uit te bouwen.

Een realistische inschatting is dat velen blijven denken dat we nog niet toe zijn aan een aardegebruiksrecht voor iedereen. Ze blijven de onrealistische redenering volgen die ook een ministeriële uitspraak van bijna tien jaar geleden kenmerkte: “Als men in India massaal begint te vliegen, zal het niet gaan” (sic). Bevreemdende uitspraak: hoe kan men verantwoorden dat Indiërs minder zouden mogen vliegen dan Europeanen? Als alle mensen gelijk zijn, hebben zij toch allemaal evenveel - of even weinig - recht op de beperkte draagkracht van de aarde?

Meest welvarend in de toekomst is
wie verstandigst omspringt met het aardegebruiksrecht.

Intussen is de kanteling begonnen, onder andere sinds we beginnen denken en werken met uitstootrechten, dus met beperkte en te verdelen rechten op CO2-uitstoot toe te kennen. De transitie i waarbij de rechtmatige aanspraak op milieugebruiksruimte de nieuwe mondiale norm wordt, is bezig. Het is afwachten hoe snel dat proces verloopt, maar vroeg of laat vormt het aardegebruiksrecht voor iedereen de basis om welvaart voort te brengen. Dat is de meest wenselijke evolutie om een echt duurzame economie i uit te bouwen.

Meest welvarend in de toekomst zullen de mensen en samenlevingen zijn die meest efficiënt en verstandig omspringen met hun aardegebruiksrecht. En het allerverstandigste is om dat principe nu al te hanteren bij het bedenken en bouwen van nieuwe welvaartssystemen.

Dirk Barrez

De auteur is hoofdredacteur van PALA i.be.

Deze tekst is gebaseerd en werkt verder op de boeken Ik wil niet sterven aan de XX^ste eeuw. Over leven in de 21^ste eeuw (1999, nog te lezen als e-boek uit 2001), Van eiland tot wereld. Appèl voor een menselijke samenleving (2008), van Verontwaardiging naar Verandering (inclusief het programma voor een menselijke samenleving, 2011) en TRANSITIE. Onze welvaart van morgen (2016)  

Uw doordachte reacties zijn welkom op het emailadres infoATpala.be

Overname van dit artikel toegelaten voor niet-commerciële en niet-gesubsidieerde organisaties met vermelding van auteur en bron, met weblink. Wij vernemen het graag | Commerciële en/of gesubsidieerde organisaties nemen voor publicatie contact op met info@pala.be

Tot het einde gelezen? En het artikel gewaardeerd?
Dan kan Pala misschien op uw steun rekenen.
We verwelkomen u graag als steungever - klik hier

Een goed artikel? Interessant nieuws? Schenk vrienden, familie, kennissen of collega’s een gratis abonnement, dan hoeven ze Pala nooit te missen. Gebruik daarvoor het geschenkabonneeformulier – klik hier