De basis van welvaart en welzijn | Nieuwjaarsbrief 2025

Hoe creëren en verdelen we welvaart zonder ons ruimteschip Aarde i te mishandelen, hoe bewaken we daarbij best het belang van alle mensen, en hoe beslissen we daarover zo democratisch mogelijk?
Die leidraden typeren Pala, ook deze eigenzinnige nieuwjaarsbrief die verschijnt na de jaarwisseling.

DEMOCRATIE | Burgers beslissen

De acht miljoen Zwitsers, één op duizend mensen, zijn de enige wereldburgers die altijd de macht i van hun politici kunnen terugnemen en zelf beslissen. Hun land is de mondiale uitzondering die zowel een goede vertegenwoordigende democratie i heeft als – en daarin is het uniek – een directe democratie met beslissende referenda op alle niveaus. 

Burgers hakken zelf de knopen door over heel verschillende maatschappelijke kwesties, van de uitbouw van een duurzaam energiesysteem tot het verhogen van de pensioenen. Voor zover Pala bekend gaan maatschappelijke debatten én besluitvorming nergens anders zo sterk over inhoud en zo weinig over de politieke koppen en hun machtsspel… 

Hier dient zich een evidente topprioriteit aan voor samenlevingen die hun toekomst in handen willen nemen. Ze moeten hun politici met dwingende referenda de verplichte weg kunnen wijzen. Dat ultieme beslissingsrecht van burgers is de beste aanpak van de crisis van de representatieve democratie en haar talrijke tekortkomingen.

Burgers beschermen hun democratie

In Bangladesh en Zuid-Korea komen wakkere burgers massaal op straat om hun democratie te beschermen tegen autoritaire presidenten. Dat is moeilijk en zelfs gevaarlijk maar het lukt. Ze redden hun democratie; of misschien juister, ze ontsnappen aan de dictatuur.

Terwijl ze in Bangladesh en Zuid-Korea - alvast voorlopig - het ergste weten te voorkomen, kunnen de inwoners van Hongkong, Wit-Rusland, Iran, Eritrea, Soedan en vele andere landen daar alleen maar van dromen.

VS-democratie in nood

De burgers van de VS begeven zich op een uiterst glibberig pad. Zij verkiezen een ex-president die nooit verkiesbaar mocht zijn maar in de gevangenis thuishoort: hij probeerde de uitslag van de vorige verkiezingen in 2020 te vervalsen in zijn voordeel; en hij is verantwoordelijk voor de maar net mislukte gewelddadige poging tot staatsgreep vier jaar geleden.

Of andere landen de Amerikaanse verkiezingen beslissend hebben beïnvloed via vooral sociale media i is nog niet geweten. Zeker is dat een aantal superrijken zich met veel geld i en ook een invloedrijk sociaal medium achter een autoritaire kandidaat hebben geschaard. Zij moeten nochtans weten dat T. met intimidatie en bedreigingen de Republikeinse Partij en haar verkozenen al jaren in zijn greep houdt. 

Zijn herverkiezing riskeert hij als een vrijbrief te zien om ongestraft de wet en de democratische regels te overtreden. Het is afwachten hoe dit terreurregime zich verder zal ontwikkelen. Dat veel economische machthebbers zich als schoothonden beginnen gedragen, belooft weinig goeds. De Amerikaanse democratie is meer dan ooit bedreigd. Of, zoals de auteurs van How Democracies Die zich afvragen in hun nieuwe boek, is de VS op weg naar de dictatuur van een minderheid?

Democratie onder druk 

Heel verschillende omgang met rechtspopulisme

Zonneklaar is al geruime tijd: de democratie staat onder druk in vele landen en vooral het rechtspopulisme zorgt daarvoor. De beste aanpak vinden om dat extremisme i terug te dringen, is aartsmoeilijk. Des te belangrijker is het om kennis te nemen van de heel verschillende aanpak in Zwitserland, de VS, Duitsland en bij de Brexit.

Geweld bedreigt democratie 

Dat conflict en oorlog i toenemen, doet ook de democratie in de wereld geen deugd. Zo vallen de bevindingen in de Democratie Index 2023 meest summier samen te vatten. Eigenlijk is deze index nog veel te optimistisch want voor directe democratie heeft hij geen oog.

Groei vrouwelijke 
parlementaire verkozenen valt stil

De Mexicanen kozen voor het eerst een vrouwelijke president. Helaas markeert het allesbehalve een mondiale trend. Het aantal vrouwelijke verkozenen in parlementen neemt amper nog toe.

SOCIAAL | ongelijkheid zit overal

Aanhoudende discriminatie

Onvoorstelbaar groot blijft de voortdurende schade die structurele discriminatie aanricht. Meest markant want het betreft de helft van de wereldbevolking: het schiet amper of zelfs niet op met het aandeel van vrouwen in de besluitvorming. O.a. in bedrijven i en universiteiten zitten veel te weinig vrouwen in de besturen. Het excuus dat zoiets tijd vergt, is al lang onaanvaardbaar.

Vrouwelijke bedrijfsleiders zijn
er vooral in het Zuiden

Toch loont het speuren naar lichtpunten. Als het draait om het leiden of beheren van bedrijven spelen vrouwen een belangrijke rol in Afrika, Oost-Azië, Latijns-Amerika en de Cariben.

Waarin de mens nog veel dodelijker is dan oorlog

De jongste jaren is oorlogsgeweld in opmars en 2024 bracht daar geen verbetering in, integendeel. Het verlies en de pijn die oorlog toebrengt aan samenlevingen en mensenlevens is onbetwistbaar immens. En toch is het niet oorlog dat de grootste sociale schade aanricht. Voor velen is het meer dan verrassend: sociale schade kan in onbelichte hoeken sinds mensenheugenis onwezenlijk hoog zijn, soms zelfs zonder beterschap. 

Zo is er een menselijke activiteit die veel dodelijker is dan oorlog Er worden elk jaar veel meer mensen vermoord dan dat er sterven door oorlogsgeweld… tot wel vijf keer meer. De grotendeels onzichtbare en miskende tol van moord is een onrustwekkend stabiele lange termijntrend.

Toch is het allerminst een onontkoombaar noodlot. Op hetzelfde Afrikaanse continent worden honderdveertig maal minder Senegalezen vermoord dan Zuid-Afrikanen. Wie dit geweldfenomeen slecht inschat, riskeert razendsnel exploderende moordcijfers. Zo steeg het aantal vermoorde Ecuadorianen in amper vier jaar van 1000 naar 5000.

Online daten brengt meer ongelijkheid

Een studie bevestigt wat al langer is geweten: online daten veroorzaakt grotere ongelijkheid binnen samenlevingen. 

Het leidt tot een al even cruciale vaststelling: de digitale revolutie heeft vele en heel diverse gevolgen; en de maatschappelijk belangrijkste zijn niet noodzakelijk de meest voorspelbare of de meest gemediatiseerde.

Digitale monopolie onwettig verklaard

Google heeft onwettig gehandeld om zijn online zoekmonopolie te behouden, zo heeft een Amerikaanse rechter geoordeeld. Vast staat dat dit een belangrijke uitspraak is inzake illegale monopolie- en kartelvorming om concurrentie i te verhinderen; allicht de meest belangrijke sinds de rechtszaak tegen Microsoft die tot een uitspraak leidde in 2001. En belangrijk genoeg om de term antimonopoliewetten i in het Pala woordenboek te actualiseren.

Maar of de machtsconcentraties bij Alphabet, de eigenaar van Google, en bij andere monopolistische dataverzamelaars ook daadwerkelijk zullen worden aangepakt, valt nog te bezien.

AI verklaring van Seoel

Evenzo is twijfel gewettigd over de effectiviteit van de in Zuid-Korea aangenomen verklaring voor veilige, innovatieve en inclusieve artificiële intelligentie. Er komen in een aantal landen publieke instellingen om te waken over de veiligheid i van AI. Maar ze hebben een enorme achterstand in te lopen op de dominante - vooral Amerikaanse - digitale metabedrijven. En China i, in feite de meest ontwikkelde digitale totalitaire staat, doet niet mee.

Grote verschillen in mentale (on)gezondheid

Tijdens de pandemie van begin jaren twintig verslechterde het mentaal welbevinden in vele landen dramatisch. Die zware achteruitgang blijft aanhouden en er zijn geen tekenen van herstel zichtbaar.

Rijker maakt mentaal zieker

Opvallend en uiterst bedenkelijk is dat de welvaart per inwoner van een land, en zelfs de Human Development Index, omgekeerd correleren met de mentale gezondheid van de inwoners. Met andere woorden, hoe welvarender een land is, hoe slechter de mentale gezondheid. Waarom welvaart dan zieker maakt? Mogelijke (mede)oorzaken zijn dat jongeren (veel) vroeger over een smartphone beschikken, het eten van veel meer zogenaamd ultrabewerkt voedsel i en relatief minder sterke gezins- of familiebanden.

1 jaar Tesla staking

Eind oktober is de staking bij Tesla Zweden, met steun uit vele hoeken in Noord-Europa, één jaar oud. Al die tijd weigert het autobedrijf een collectieve arbeidsovereenkomst af te sluiten. De werknemers i en hun vakbonden i voeren een principiële strijd voor een sociaal gecorrigeerde economie i waarin ook zij zeggenschap hebben en niet alleen multinationals. Die strijd voor een meer economische democratie is er duidelijk één die een lange adem vergt.

Wie betaalt voor zwakke toekomstgerichte economie?

Samenlevingen die slecht presteren inzake toekomstgerichte industriële dynamiek doen zichzelf pijn. Dat ondervonden o.a. de werknemers van Audi Brussel. Zij raakten geplet in de Volkswagen malaise, een bedrijf dat liever sjoemelt en lobbyt in plaats van ernstig de fossielvrije toekomst en doorbraak van de elektrische auto voor te bereiden

Wat telkens uit beeld blijft, is de ontstellende zwakte van het eigen industriële initiatief. Terwijl het toch cruciaal is dat overal wordt gesleuteld aan wat een duurzame samenleving nodig heeft, van CO2-vrij beton en windmolens tot performante warmtepompen en elektrische fietsen en auto’s. Kon de elektrische auto niet, zoals de tram, de wereld vanuit België en Europa veroveren? Zeker! We zouden de wereld verduurzamen, ook met elektrische fietsen, bussen en vrachtwagens, en veel minder de speelbal zijn van industriële besluitvorming waar we geen vat op hebben, het verdwijnen van Renault, Ford, General Motors, Volkswagen… en nu Audi. 

SOCIAALECOLOGISCH | Boerenopstand

Na hun zwaar bevochten overwinning in 2020-2021 – er vielen honderden doden - protesteren de Indiase landbouw(st)ers opnieuw. Ze willen in verkiezingsjaar 2024 vooral een minimum ondersteuningsprijs voor hun producten.

Heel veel landen in Europa zien kwade landbouw(st)ers op straat komen. Dat kan geen verbazing wekken. Want al ruim een halve eeuw wordt een voedselsysteem bevorderd dat voor steeds meer mensen minder voedsel- en inkomenszekerheid meebrengt. Het creëert honger i, en meer nog obesitas. Het verbruikt het gros van alle zoet water en vernietigt massaal vruchtbare grond. Het veroorzaakt klimaatverandering i en is daar niet tegen bestand. Het steunt op een verbijsterend gereduceerd aantal planten- en diersoorten en laat fauna en flora massaal verdwijnen. Het maakt boeren en boerinnen tot de meest kwetsbare werkende mensen, met huiveringwekkend veel zelfmoorden.

Langgerekt politiek fiasco

De politieke onverantwoordelijkheid inzake voedselbeleid is onmetelijk groot. Hoe lang nog vooraleer overheden waken over voldoende voedselvoorraden? Nog fundamenteler: wanneer bewaken ze de vruchtbaarheid van de bodems die ons eten voortbrengen? En de instortende biodiversiteit i  die de genetische reserve is voor alle geteelde gewassen en gekweekte dieren? Alsook de duurzame omgang met water en ander natuurlijk kapitaal i?

Altijd worden de cruciale vragen ontweken

Altijd ontwijken ze de cruciale vragen. Hoe kunnen we zonder de levensnoodzakelijke natuur te vernietigen, zonder de planetaire grenzen i van klimaatverandering, biodiversiteit, stikstof, landinname en watergebruik te overschrijden, toch genoeg, voldoende gevarieerd en betaalbaar voedsel voortbrengen voor alle mensen? En tegelijkertijd degenen die daarvoor elke dag zorgen een goed bestaan en leefbaar inkomen waarborgen? Altijd blijven elementaire veranderingen ondenkbaar.

Het zou inmiddels wel moeten dagen dat zelfs de meest duurzame landbouw i onmogelijk alle mensen op de huidige wijze kan voeden zonder vitale ecosystemen te overbelasten. Die onverzoenbare clash van natuur en aarde met de huidige vraag naar voedsel is een verschrikkelijk ongemakkelijke waarheid die vrijwel niemand onder ogen wil zien.

We zijn zo voluit aanbeland bij het ecologische vraagstuk… en altijd zal het sociale vraagstuk daarmee samenhangen.

ECOLOGISCH | Planetaire grenzen overschrijden breekt zuur op

Onvruchtbare conferenties over biodiversiteit en klimaat

In 2024 brachten de Cali en Bakoe conferenties de wereld geen veiligheid voor biodiversiteit en klimaat. Ze dwalen zelfs af van de essentie. Zo zien ze het rund in de kamer niet. Want vergeet dat de wereld op een min of meer veilige wijze binnen deze extreem belangrijke planetaire grenzen zou kunnen opereren als het overgrote deel van het landbouwland en massaal veel natuurlijke bossen en graslanden worden opgeofferd voor de veeteelt. Ziedaar meteen ook de sociale dimensie, de getroffen veehouders een nieuwe toekomst bezorgen.

Klimaatwaarschuwingen

Het regent volop klimaatwaarschuwingen. Een kleine greep.
De Golfstroom verzwakt en riskeert abrupt te stoppen.
In 2050 verliest de wereld al zeker 19 procent inkomen door klimaatverandering
De kans dat het zeewater veel sneller meters hoger komt, is sterk toegenomen. Want niet alleen alle gletsjers, ook de Groenlandse en West-Antarctische ijskap gaan eraan.
Klimaatrisico’s ondermijnen water, voedsel, energie i- en andere vitale systemen, zelfs catastrofaal indien niet snel wordt ingegrepen… Maar Europa, het snelst opwarmende continent, is niet voorbereid op die gevaren.

Valencia, Taiwan. Tweemaal recordstorm- en regenval, één catastrofe

In 2024 ervaart de wereld nog harder de gevolgen van voortrazende klimaatverandering. De dodelijke overstromingen in Valencia vormen wellicht de natuur- en klimaatramp die meest aandacht kreeg. Quasi gelijktijdige en vergelijkbare recordregenval en stormweer in Taiwan haalde de media amper of niet. Het verschil? 232 doden in Spanje, 3 in Taiwan.
De reden? Wie geen rekening met voorspelbaar gevaarlijke natuurfenomenen, betaalt een almaar zwaardere prijs nu klimaatverandering die rampen verergert. In Oost-Azië i is proactief gehandeld, o.a. met evacuaties op voorhand van meer dan 11.000 mensen. Dat redt levens.

Mitigatie versus adaptatie i

Kunnen we dan ophouden tijd te verliezen aan gelijkhebberige discussies over drastische vermindering van broeikasgassen versus aanpassing? Stom genoeg zijn ze al vele jaren allebei nodig. Nu getuigt het van geblokkeerd inzicht, zowel om te volharden dat men tegen adaptatie is, als om te blijven roepen dat alles op adaptatie moet gezet omdat snelle vermindering onhaalbaar zou zijn. Vooral die laatste leren best risico’s ernstig te beoordelen.

Risico’s inschatten

Zelfs vele maatschappelijke ondernemers achten politieke risico’s groter dan het overschrijden van planetaire grenzen. Nochtans, als klimaatverandering verdronken land maakt van Bangladesh, Nijl- of Mississippidelta, of de lage landen rond de Noordzee, gaan die leefgebieden reddeloos verloren voor intensieve menselijke activiteit… terwijl zelfs onder de zwaarste dictatuur mensen op niet-overstroomd land nog altijd kunnen wonen, welvaart voortbrengen en (over)leven, misschien zelfs – binnenskamers - plezier maken, klein geluk beleven en de hoop op democratie bewaren.

Naast planetaire milieurisico’s verbleken
zelfs de grootste politieke risico’s

Feit is, naast klimaatverandering die het bestaan van tientallen tot honderden miljoenen mensen onder water zet, razendsnel biodiversiteitsverlies dat de voedselproductie keldert of een nog veel dodelijkere pandemie die razendsnel toeslaat, verbleken zelfs de grootste risico’s van politieke onzekerheid. 

Ook in AI tijden blijkt het voor velen moeilijk oog te hebben voor de meest cruciale mondiale trends… Wellicht nog moeilijker dan vroeger want klimaatverandering en biodiversiteitsverlies zijn nu éénmaal niet actief op sociale media. En in de werkelijke wereld zitten ze dus veel minder in berichtgeving, maatschappelijk debat, politieke besluitvorming en algoritmes dan zou moeten op basis van hun onschatbaar hoog intrinsiek belang.

Klimaatwind draait

Terwijl de klimaatgevaren zienderogen toenemen, krabbelen steeds meer politici terug inzake effectief klimaatbeleid, verzaken bedrijven en financiers aan klimaatengagementen en krijgt de klimaatbeweging het zwaarder te verduren. En voor de andere ernstige milieurisico’s is er nog veel minder aandacht en beleid.

Waarom zitten we zo vast?

Het is echt niet zonder reden dat het jongste Human Development Report gewaagt van een gevaarlijke impasse. Ze verleiden zelfs tot de ongebruikelijk emotierijke vraag: waarom zitten we zo vast? 

ECONOMIE | Te trage transitie i naar duurzaamheid i

Natuurlijk valt er waar te nemen dat veel mogelijk is. De industrie kan haar CO2-uitstoot snel verminderen, al in 2030 mondiaal met 11 of zelfs 15 procent. Olie- en gasmultinationals omvormen tot kampioenen van hernieuwbare energie is moeilijk. Maar het kan lukken en is dan uiterst succesvol. Veel meer dan het altijd opnieuw acties voeren tegen oliebedrijven zonder resultaat.
Maar frappant en ontnuchterend zijn de naakte cijfers: er is minder internationaal geld voor hernieuwbare energie. En dus verloopt de noodzakelijke klimaattransitie veel te traag.

Daarenboven. Met een energietransitie alleen zullen we het niet redden. Heel de economie moet op de schop van transitie. Onder andere de noodzakelijke doorbraak van elektrische mobiliteit, veel sneller en efficiënter, en van een duurzaam voedselsysteem passeerden al de revue. En wat met het ‘eeuwig‘ verbouwen van onze steden? Welke stad aan rivier of kanaal kan zich duurzaam noemen als de meeste bouwactiviteit niet via het water verloopt? 

Staatsfondsen zijn een onderbelichte economische macht. Vooral omdat ze een potentieel krachtige hefboom zijn om de transitie naar een ecologische en sociale economie mee waar te maken… als ze niet zoals het fonds van Saoedi-Arabië volledig in de greep zijn van een dictator. Samen beheren de tien grootste overheidsinvesteringsfondsen bijna 10.000 miljard dollar. Verwonderlijk genoeg zijn de meeste maar opgericht deze eeuw. 

Waarom vaart de ene samenleving wel en de andere niet?

We eindigen met een vraag die samenlevingen wereldwijd maar beter niet ontlopen. Waarom zijn sommige landen rijk en andere arm? De Nobelprijs Economie 2024 gaat naar drie laureaten die de wereld hebben geholpen om verschillen in welvaart tussen naties te begrijpen. Een manke rechtsstaat en instellingen die de bevolking i uitbuiten, genereren geen welvaart of verandering ten goede. Twee laureaten zijn de auteurs van het boek Why Nations Fail, ten gronde een boek over de noodzaak van inclusieve instellingen en van democratisering van de economie. Zo sluiten we aan bij het begin van deze nieuwjaarsbrief.  

Dirk Barrez
Hoofdredacteur Pala.be | auteur van TRANSITIE. Onze welvaart van morgen en 11 politieke dwaasheden