Nu iedereen de mond vol heeft van de noodzaak van een ‘transitie’ van onze samenleving, is het leerzaam om dit containerbegrip kritisch van naderbij te bekijken. Daarbij kan het boek van Dirk Barrez, die mee aan de wieg stond van het Transitie Netwerk Middenveld (TNM) waartoe ook de Gezinsbond behoort, een goede gids zijn.
Voormalig tv-journalist en reportagemaker voor de VRT Dirk Barrez stelt vast dat er momenteel tal van interessante initiatieven ontstaan, zowel op sociaal vlak – denk maar aan de repaircafés of cohousing – als op ecologisch vlak, van energiecoöperaties tot stadsboerderijen. Barrez hanteert hiervoor het begrip ‘emergentie’ dat verwijst naar hoe los van elkaar ontstane initiatieven steeds meer een netwerk vormen en zo uiteindelijk de oude structuur verdringen. Zoals de gangbare stroomopwekking met fossiele brandstoffen meer en meer het veld moet ruimen voor koolstofarme zon- en windenergie. Hij voegt daar ook nog aan toe dat het ‘foutvriendelijke’ energie moet zijn, geen ‘foutonvriendelijke’ zoals in het geval van kernenergie, waar fouten zeer zware gevolgen kunnen hebben zoals Tsjernobyl en Fukushima overduidelijk hebben aangetoond.
Transitie gebeurt echter niet vanzelf. Zoals de wereldwinkels die al een halve eeuw bestaan, er blijkbaar niet in geslaagd zijn om ‘fairtrade’ tot norm voor alle internationale handel te maken. Zo vormt de som van alle repaircafés nog geen circulaire economie. Of het autodelen, dat nog onvoldoende tegengewicht biedt voor individueel autobezit en mee een overgang naar ‘autoarme’ mobiliteit ondersteunt.
Anders meten
Deze kritische kijk op transitie vormt eigenlijk het vierde en laatste deel van Transitie. Onze welvaart van morgen. Barrez’ transitieboek opent met een inventaris van de fundamentele problemen van onze postindustriële samenleving. Die blijft koppig lineair denken en ziet productie van goederen als een naadloze opeenvolging van winning van grondstoffen, gebruiksfase van producten en de uiteindelijke verwijdering ervan als afval. Deze visie veronderstelt ook onbeperkte groei, maar botst steeds meer op ecologische en sociale grenzen.
De maatstaf voor onze welvaartsgroei – het bruto nationaal inkomen – beschouwt echter als ‘winst’ wat eigenlijk de facto opruimen van vervuiling of compenseren van verloren biodiversiteit betekent. Daarom moet er dringend anders gemeten worden, zoals met ISEW, een index voor duurzame economische welvaart en welzijn. ISEW maakt onderscheid tussen positieve en negatieve economische bedrijvigheden, brengt welvaartsverhogende informele activiteiten – denk maar aan alle onbetaalde thuis- en vrijwilligerswerk of mantelzorg – in rekening. Verder heeft ISEW oog voor de ongelijkheid van de inkomensverdeling en ook het verlies van natuurlijk kapitaal wordt verrekend.
Barrez houdt een stevig pleidooi voor dematerialisatie (met een factor 10!), voor nultolerantie voor alles wat niet-hernieuwbaar is, voor koolstofvrije energieopwekking alsook voor meer democratie en een universeel basisloon. Na een periode van groei tijdens de transitie naar een duurzame samenleving moet dit uitmonden in een ‘stationaire’ economie. Wat deze kringloopeconomie inhoudt, vormt het tweede deel met als titel ‘toekomstbeelden’. Het derde deel van Transitie gaat verder in op de kern van de overgang naar een circulaire economie. Daarvan is “de theorie nog onaf en de praktijk heel onaf”, zoals de auteur het bondig samenvat.
Meer dan een andere technologie
Volgens Barrez is technologische innovatie bij de realisatie van een echte circulaire economie erg belangrijk. Echter nóg belangrijker is de maatschappelijk-politieke inbedding ervan. Hij waarschuwt voor een louter ecologische duurzaamheid die vooral door de grote bedrijven wordt gestuurd. Dergelijke transitie dreigt voorbij te gaan aan de sociale dimensie van duurzaamheid en nog meer aan democratische inspraak. Juist daarom moet de overheid ‘duurzaamheid’ in wetten vastleggen om te beletten dat bedrijven onder de duurzaamheidslat door lopen. Vrijwillige duurzaamheidslabels kunnen hooguit helpen om die lat steeds hoger te leggen.
‘De klimaatverandering grijpt ons bij het nekvel’
Barrez meent dat we momenteel op een ramkoers met de natuur zitten en er ons nog weinig tijd rest om het roer om te gooien. Hij verwoordt het krachtig als “de klimaatverandering grijpt ons bij het nekvel”. Toch is die nieuwe, duurzame koers zowel uitdagend als boeiend. Het gaat immers over leefbare voedselketens, duurzaam wonen, hernieuwbare en koolstofarme energieopwekking, duurzaam transport en meer democratie, van lokaal tot mondiaal niveau.
Eerst en vooral moet echter het gevecht worden aangegaan met de opvatting dat het nu eenmaal niet anders kan. Barrez verwijt ons immobiliteit in denken en handelen. Nochtans is de mondiale transitie al volop bezig in de energiesector. Van 2004 tot 2011 lag de jaarlijkse groei van de windenergie tussen twintig en dertig procent en ze staat nu voor 432 gigawatt, negen keer meer dan in 2014. De cijfers voor zonne-energie ogen nog spectaculairder: van 3,7 gigawatt in 2004 naar 233 gigawatt eind 2015 of 63 keer meer capaciteit op amper elf jaar tijd. Barrez is ervan overtuigd dat de transitie ook mogelijk is in andere maatschappelijke sectoren en dat slechts een sociaalecologische samenleving toekomst heeft.
Chris Dutry
verschenen in gezinskrant DE BOND op 21 oktober 2016
Transitie. Onze welvaart van morgen, Pelckmans Pro/PALA.be, 19,95 euro. Meer over alle initiatieven tijdens de Week van de Transitie (van 24 tot 30 oktober) en het Festival van de Transitie (28 oktober) vind je op www.transitienetwerkmiddenveld.be
