Klik om te vergroten
Lessen trekken begint bij de erkenning van wat slecht loopt om zo volop de beste oplossingen te kunnen ontdekken. Een toekomst die duurzaam welvaart en welzijn brengt, is alleen mogelijk als we onze belangrijkste crises echt onder ogen zien en vooral grondig aanpakken. (1)
Van somber naar licht,
van dystopie naar concrete utopie
De ecologische crises woeden: klimaat, biodiversiteit, stikstof, water… ontzettend traag beseffen we dat alles van waarde, economie, samenleving én cultuur, zich afspeelt op aarde en ervan afhangt: de planetaire ecologische grenzen overschrijden betekent minder welvaart en welzijn morgen.
Tegelijk branden de sociale crises van ongelijkheid, economisch maar ook de ongelijkheid in erkenning van mensen, de ongelijke waardering van hun opleidingen en beroepen, ongelijkheid in participatie, invloed en besluitvorming.
De crisis van politiek en democratie is de ongeloofwaardigheid om dringende transities naar een sociaal en ecologisch duurzame economie waar te maken. Die democratische crisis is er ook één van uitsluiting, niet-betrokkenheid, gebrek aan medezeggenschap… en niet te vergeten: economische democratie bestaat zelfs nog veel minder dan politieke democratie.
De jongste financiële crisis toont hoe een machteloze politiek en samenleving opnieuw gedwongen zijn om banken too big to fail te redden. De vorige bankencrisis is dus niet grondig aangepakt…
net zoals de problemen van globalisering en ook deglobalisering niet, te laat of slecht zijn aangepakt. Waar blijven de mondiaal afdwingbare rechten van mens en milieu terwijl die van geld, goederen en diensten al lang bestaan?
Laten we niet naïef zijn over de machtsverhoudingen, zelfoverschatting is gevaarlijk. De realiteit is dat de politiek, de samenleving – inclusief de vakbonden die nog altijd haar sterkste organisaties zijn - en zelfs de meeste bedrijven en de (markt)economie greep verliezen op onze welvaartsmachine en te weinig vat hebben op de noodzakelijke duurzame transities...
Het is des te vervelender in tijden van crises dat samenleving en politiek niet sterk genoeg zijn om de economie op alle terreinen in de richting van duurzaamheid te sturen. Die maatschappelijke kracht was er wel om in de vroege tweede helft van vorige eeuw de sociaal gecorrigeerde markteconomie min of meer succesvol uit te bouwen. Die kracht zal opnieuw moeten uitgebouwd om ditmaal een economie af te dwingen die én sociaal is, én ecologisch én ook maximaal democratisch.
De vele kansen om crises
effectief aan te pakken
De onmacht kan gekeerd als we de vele kansen grijpen om crises effectief aan te pakken en de beste alternatieven kunnen verspreiden of opschalen tot ze systemische kracht verwerven… zoals vroeger en tot nu het oprichten van sterke vakbonden tot betere welvaartsverdeling leidt, ziekenfondsen massaal toegang tot gezondheidszorg verzekeren en verplicht onderwijs, samen met verbod op kinderarbeid, tot vrijwel algehele geschooldheid.
Waar liggen dan de kansen voor een sociaalecologisch offensief? Zeker in hernieuwbare energie waar de samenleving met nieuwe coöperaties, ook in ons land, al een voet tussen de deur steekt inzake productie en distributie. Kunnen coöperaties straks ook hun plaats veroveren in de windmolenparken op zee? En hun rol spelen in de nodige opslagcapaciteit van hernieuwbare energie? Of riskeren ze speelbal te zijn van de grote economische en financiële concerns?
Wie zal de toekomstgerichte industriële bedrijven creëren? Finland heeft sinds 2016 een plan voor een circulaire economie en focust heel concreet op belangrijke sectoren zoals transport, materiaalgebruik, voedsel en acties die door quasi de hele samenleving werkelijk zijn gedragen. Wellicht meest verregaand is de steun voor een eerste fabriek op weg naar grootschalige productie van voedsel op basis van hernieuwbare elektriciteit, zonder gebruik van planten of dieren… dus een revolutionaire loskoppeling van de landbouw.
In Zweden werken vakbonden en bedrijven samen om industriële productieprocessen vrij te maken van CO2-uitstoot. Dat leidde vorig jaar tot de eerste aanmaak van fossielvrij ijzer en staal, zo laat het IVV weten.
En wie creëert de duurzame diensten voor morgen? In Zwitserland zijn coöperaties veruit de belangrijkste warenhuisketens en een drijvende kracht voor verduurzaming. Voor duurzaam wonen vormen wooncoöperaties een vitaal segment, net als in Duitsland of Canada. Veel jonger en doorslaggevend voor grootschalig autodelen is de coöperatie Mobility. In Duitsland leveren coöperatieve banken in grote mate de financieel-maatschappelijke investeringskracht voor zowat 850 energiecoöperaties.
In 2011 willen twee Esten veel goedkoper dan banken geld internationaal transfereren. Nu al vele jaren verricht hun bedrijf die geldoverdrachten zowat vijfmaal goedkoper dan wat ngo’s en Verenigde Naties blijven vragen voor migranten. Het verbaast dat zij nog altijd dezelfde eis blijven stellen en niet zien dat nieuwe bedrijven al veel beter presteren. Belangrijker: als die nood er is, waarom creëren we dergelijk bedrijf niet via publiek initiatief of vanuit de samenleving? Bv. vanuit de internationale werknemersbeweging?
Lessen voor de grote sociale bewegingen
Zo belanden we bij de vraag: welke lessen vallen er uit dit alles te trekken voor vakbonden en de grote sociale bewegingen? Welke antwoorden kunnen zij geven om de dringende sociaalecologische transitie echt mee in handen te nemen?
Eerst, herinner altijd die cruciale les uit de geschiedenis van de welvaartsstaat: de sterkste middenveldorganisaties zijn die met een krachtige economische poot. Dat geldt zelfs voor vakbonden. Er wordt zelden zo naar gekeken maar vele bedrijven zouden dolblij zijn met een organisatievorm of ‘bedrijfsmodel’ waarbij de leden altijd opnieuw de inkomsten genereren die de nodige draagkracht en autonomie verzekeren.
Vandaag is economische zwakte en verregaande financiële afhankelijkheid van vooral subsidies net de grootste zwakte van vele middenveldorganisaties en veranderingsinitiatieven. Hoe belangrijk ook hun opzet mag zijn, hoeveel respect ze ook verdienen, alle voedselteams samen maken geen voldragen korte voedselketen, alle wereldwinkels geen eerlijk mondiaal handelssysteem, alle repairshops geen hersteleconomie.
Ik weet wel, onze werknemersbewegingen denken niet graag terug aan de latere debacles van hun coöperaties maar hun grote en autonome veranderingskracht steunde in belangrijke mate op hun sterk ontwikkelde economisch initiatief, met o.a. eigen banken, verzekeraars, media en nog veel meer. Om af te wegen of sociale bewegingen al dan niet opnieuw volop coöperatief initiatief moeten ontwikkelen, kan best goed geluisterd naar de jongste generaties die niet de remmende last van mislukkingen dragen. Bedenk ook dat nog nooit iemand voorstelde om geen bedrijven meer op te richten omdat “die failliet kunnen gaan”… welnu, coöperaties zijn bedrijven, en mondiaal bekeken presteren ze ruim beter dan gemiddeld.
Civiele samenleving kan
haar economische kracht heropbouwen
Boeiend en bemoedigend is te weten dat middenveldorganisaties wel degelijk in staat zijn (mee) die economische kracht herop te bouwen. Zodat die ook de maatschappelijke en politieke impact van werkende mensen opnieuw kan versterken.
Vakbonden kunnen zonder twijfel een aanzienlijke rol spelen in de nieuwe circulaire industrialisering. Dat kan samen met ondernemers zoals in Zweden of in het kader van een nationaal plan voor circulaire economie zoals in Finland e.a. landen.
Dat kan door politiek en overheden tot sturend initiatief te stimuleren, zowel regelgevend, ondersteunend als met publieke bedrijvigheid.
Publiekscoöperaties
Specifiek bij publieke bedrijven, dikwijls met actieve vakbonden, valt er verbeterwinst te halen. Hun werknemers zijn bij de eersten om dat te willen en weten dikwijls best hoe dat kan. Hele en halve overheidsbedrijven als De Lijn, NMBS, Proximus, VRT, De Post, ze vervullen belangrijke maatschappelijke functies en verdienen steun om beter te kunnen doen. Waarom verbreden we hun draagvlak niet door er publiekmaatschappelijke bedrijven van te maken, deels in handen van overheden, deels in handen van samenleving, werknemers en hun organisaties? Die nieuwe publiekscoöperaties zullen een verstandige pendant zijn van een dikwijls falende publiek-private samenwerking. Ze kunnen een heel sterke nieuwe dynamiek creëren voor oude zogenaamde commons, denk aan een openbaar vervoer zo goed als in Zwitserland; of voor nieuw gemeengoed, denk bv. aan de ontwikkeling en terbeschikkingstelling van privacygevoelige open source software.
Vakbonden kunnen ook andere civiele initiatieven dynamiseren, bv. om de bestaande energiecoöperaties het belang te laten inzien van niet afwezig te blijven in de cruciale opslag van hernieuwbare energie of om heel realistisch de machtsverhoudingen in te schatten met grote energiebedrijven of banken om er niet de speelbal van te zijn.
En ze kunnen de instrumenten ontwikkelen om mee nieuwe duurzame industriële en dienstenbedrijven met de bijbehorende duurzame jobs economische vleugels te geven. Zo hadden ze bv. de initiatiefnemers kunnen zijn van een coöperatief bedrijf dat goedkoop internationaal geld overmaakt, o.a. voor migranten. Of van sociale media die privacy eerbiedigen.
Let wel, de maatschappelijke ondernemingszin die ze moeten ontplooien, gaat ver voorbij de af te vinken zogenaamde ESG duurzaamheidslijstjes. Die zullen op zichzelf nooit de nieuwe maatschappelijke initiatieven en bedrijven innoveren en grootmaken die straks voor onze welvaart en welzijn zorgen.
Hoeft het gezegd? Het besluit! Als een sociale beweging echt deze rol ambieert, zal zij daar een absolute prioriteit van moeten maken, gedreven, intens en duurzaam. Net zoals onze verre voorgangers nooit zijn gestopt bij een halve vakbond, mutualiteit, bank, verzekeraar of krant, moeten nieuwe dynamieken en bedrijven minstens even systemisch zijn. Daarom zullen ze zich meer nog dan vroeger ook internationaal of zelfs mondiaal moeten ontplooien. Wie kan dat beter dan sociale bewegingen die altijd ook internationaal hebben gedacht en gewerkt?
Ik ben nieuwsgierig naar jullie reacties en hoop op een vruchtbare gedachtewisseling die, wie weet, uitgroeit tot veel meer.
Dirk Barrez
Hoofdredacteur PALA.be en auteur van Transitie. Onze welvaart van morgen, Coöperaties. Hoe heroveren we de economie? en 11 politieke dwaasheden
Uw doordachte reacties zijn welkom op het emailadres infoATpala.be
Voetnoot
(1) Deze bijdrage is vrijwel volledig de voordracht die is uitgesproken voor de ‘Lessen voor de toekomst’ van ACV provincie Antwerpen op 9 mei 2023
