2023. Aarde, mensen en hun rechten

Wat was zeker essentieel aan 2023?
En bleef vaak on(der)belicht?
Cruciale sociale conflicten bij o.a. Tesla en in Hollywood, een tech gedomineerde revolutie, wereld in terra incognita, verdeeldheid en geweld in opmars, democratie i in nood en soms verrassend weerwerk.

Bij wat ontbrak in meeste jaaroverzichten,
daar start deze nieuwjaarsbrief 2024
klik hier voor de 2023 brief

Laten we ons eerst concentreren op een belangrijke dynamiek die de meeste jaaroverzichten niet heeft gehaald. Voor het eerst sinds lang krijgen zelfs de allergrootste bedrijven i niet langer volledig vrij spel van hun werknemers i.

Hoe raakt de welvaart verdeeld?

Enkele opvallende stakingen en sociale conflicten illustreren de inzet: is de economie i zowat het exclusieve terrein van vooral multinationale bedrijven? Of hebben werknemers via hun vakbonden i ook iets te zeggen? Met als sleutelkwestie: hoeveel van de voortgebrachte welvaart gaat naar wie werkt en hoeveel naar kapitaal i?

Opvallende stakingen

Een zware krachtmeting voltrekt zich in de klassieke Amerikaanse auto-industrie, en de vakbonden trekken grotendeels aan het langste eind. Ford, General Motors en Stellantis (o.a. het vroegere Chrysler) zien zich door heel gerichte stakingsacties verplicht akkoorden te sluiten over o.a. forse loonsverhogingen.

De vakbonden putten er energie i uit om ook in de andere autobedrijven eindelijk voet aan de grond te krijgen. Ze zijn er tot nu afwezig en veelal ongewenst, onder andere bij Tesla. Dat is de voorloper en nu al zowat de standaard van de nieuwe auto-industrie, dus een cruciaal strijdtoneel voor de economische democratie morgen.

Wie heeft het mee voor het zeggen in de economie?

De standvastige onverzettelijkheid van Tesla ten aanzien van alles wat vakbond en collectief is, leidt tot een maandenlang en nog steeds onbeslist conflict in Noord-Europa. Het start met een staking in Zweden waar Tesla al jaren weigert om een collectieve arbeidsovereenkomst (cao) te sluiten.

De strijd voor een maatschappijmodel

Die hoeksteen van de sociaal gecorrigeerde markteconomie aanvallen, valt ontzettend slecht. Andere vakbonden, ook in buurlanden, steunen de staking, vaak ook effectief: ze weigeren diensten te leveren aan Tesla. Ook investeringsfondsen protesteren en verdedigen openlijk het Noord-Europese overlegmodel tussen werkgevers en werknemers. Eén fonds verkoopt zelfs al zijn Tesla aandelen.

Voor de economische democratie – minstens zo belangrijk als de politieke democratie - is de inzet hoog. Kan een dergelijk dominant bedrijf tot onderhandelen gedwongen worden, tot aanvaarden van een cao? Of speelt Tesla het overlegmodel uit verband, en kan het in de Verenigde Staten en Duitsland de werknemersorganisaties aan de kant laten?

In China i hoeft dat niet echt, vakbonden zijn er vooral het verlengstuk van de communistische partij. 2023 verraadt ook hoe Amerikaanse bedrijfsautocraten en Chinese politieke dictators elkaar kunnen blijven vinden, ver buiten het bereik van werknemers.

Half jaar staking in Hollywood en TV-industrie

Als het gaat over een niet al te ongelijke inkomensverdeling en leefbare inkomens, scoort de culturele wereld dikwijls opvallend slecht. Vooral gealarmeerd door almaar dalende inkomens – de opkomende streaming media i betalen veel slechter - en de mogelijkheden die artificiële intelligentie (AI) aan mediaconcerns biedt om hun artistieke talent nog meer, of zelfs volledig, in te pikken, gaan eerst de scenarioschrijvers van de Amerikaanse film- en tv-industrie in staking, en vervolgens ook de acteurs, maandenlang.

Dat het om een solidaire dubbele staking gaat, sleept allicht een overeenkomst uit de brand in dit hard uitgevochten conflict… Maar in welke mate schrijvers en auteurs hun rechten en faire vergoedingen kunnen vrijwaren als AI de amusementsindustrie echt hertekent, blijft hoogst onzeker.

Nieuwe technologiesprong beheren of beheersen?

De ontwikkeling i van artificiële intelligentie is al oud. Maar ze beleeft duidelijk een technologiesprong, een doorbraak. Het maakt de vraag wie het AI-tijdperk zal leiden - of beheersen - uiterst relevant. Eén zaak is zeker: voor de zoveelste maal verzuimen overheden om technologie tijdig te sturen in het algemeen belang.

Overweldigende AI argeloosheid

Opnieuw is daar dezelfde argeloosheid waarmee politiek en samenleving reageerden op de snelle opkomst van de zogenaamde sociale media vijftien jaar geleden. In feite hebben ze het technologische stuur al decennialang grotendeels uit handen gegeven: o ironie als Europa én VS vandaag moeten aankloppen bij dezelfde Tesla-SpaceX baas om raketten de ruimte in te krijgen.

Het meest gedresseerde wezen op Aarde i

Vooral in de eenentwintigste eeuw laten de verzamelde overheden internet koloniseren door privébedrijven die zo onbelemmerd kunnen uitgroeien tot quasi almachtige datareuzen. Ze slagen erin om van de mens intussen wellicht veruit het meest gedresseerde wezen op Aarde te maken, meteen ‘gepast’ reagerend op elke stimulus van vooral smartphone en zogenaamde social media.

Met hun unieke data i- en dressuurmacht zijn deze metabedrijven natuurlijk best geplaatst om na de digitale revolutie ook de AI-transformatie naar hun hand te zetten. Afwachten of nieuwelingen de intussen ook bureaucratiserende techgiganten echt kunnen uitdagen. In elk geval zal de dominantie in de voorzienbare toekomst berusten bij grote techbedrijven. Digitaal en inzake AI tonen overheden én samenlevingen vooral onmacht.

Als algoritme bepaalt wie steun krijgt,
is er geen sociale zekerheid i voor iedereen

Helemaal tot nadenken stemt de toenemende praktijk van overheden om algoritmen te laten selecteren wie recht heeft op steun. Niet alleen rammelt hun aanpak aan alle kanten, ergst is dat ze hiermee het recht van iedereen op sociale zekerheid miskennen… terwijl dit nochtans perfect betaalbaar is.

Vreemd: techbedrijven waarschuwen
voor AI gevaren en vragen toezicht

Bijna onvoorstelbaar is dat de bazen van OpenAI, Alphabet en Microsoft zelf wijzen op de grote gevaren van AI en zelf aandringen op regulering en mondiaal publiek toezicht: alsof Exxon in 1965 zou vragen om een streng gecontroleerd klimaatakkoord. Een pril begin daarvan is de Bletchley Verklaring van begin november 2023 over de veiligheid i van AI.

Er is eigenlijk maar één overheid die sterke techbedrijven aan de leiband laat lopen. Dat China tevens de meest ontwikkelde digitale totalitaire staat is, maakt dit echter allesbehalve toe te juichen. Zowel Huxley als Orwell zou er een enorme kluif aan hebben.

Pyromanen, leugenaars en welvaarsvernietigers

Economisch ingrijpen was er wel vanwege nationale bankiers. Maar ze rijden sinds 2021 een vreselijk welvaartsvernietigend rampparcours. Eerst veroorzaken ze zelf ongeziene inflatie, ontkennen lang de bruuske prijsstijgingen die iedereen ziet en voelt, verhogen veel te laat de prijs van het geld i om die dan zo lang zo hoog te houden dat de welvaartsmachinerie schade lijdt; nog erger, ze brengen de urgente transitie naar een duurzame economie op basis van hernieuwbare energie in ademnood. Hoelang nog? Tot ze vinden “dat er genoeg werklozen zijn”. En niets of niemand aan wie ze zich moeten verantwoorden voor zoveel stommiteiten.

Bevolkingskrimp en veroudering

Het is meestal niet zo voorgesteld maar China zorgt ook voor goed nieuws: de bevolking groeit niet langer aan. Een bevolkingskrimp maakt het makkelijker om de economie in overeenstemming te brengen met wat de planeet Aarde aankan. Natuurlijk vergt een verouderende bevolking i de nodige aanpassing. Japan telt de oudste bevolking ter wereld en kiest voor een aanpak van steeds langer werken, het is maar dat u het weet.

Wereld in terra incognita

Vooral ettelijke klimaatrecords maken overduidelijk dat we ondergaan waarvoor tientallen jaren is gewaarschuwd. De Aarde verandert zo snel dat we op onbekend en gevaarlijk terrein zijn beland. De mens overschrijdt maar liefst zes van de negen planetaire grenzen.

Niet enkel zullen zowat alle gletsjers en de Groenlandse ijskap verdwijnen, ook die van West-Antarctica is niet meer te redden. Samen veroorzaken ze op termijn minstens 12 meter stijging van de zeespiegel i. Het goede nieuws: mogelijk kunnen we de tienmaal grotere Oost-Antarctische ijskap nog behouden.

Een uitgedroogde Mississippi leert wat heel fout kan lopen in vele grote steden nabij zee wanneer zout water ver kan binnendringen en de drinkwatervoorziening bedreigt.
Een bijna leeggelopen Amazonebekken met de laagste waterstanden sinds de metingen honderdtwintig jaar geleden begonnen, slaat gewoonweg met verstomming. De watertemperatuur loopt soms op tot bijna 41°C, honderden rivierdolfijnen sterven. Voor wie dat amper kon geloven, het grootste regenwoud op Aarde riskeert inderdaad snel een onomkeerbare neergang.

Hoe moeilijk dat ook is geworden, toch blijft de wereld vooral wegkijken van de ecologische klippen en haar natuurlijk kapitaal i opbranden: dat is wat het overschrijden van de planetaire grenzen echt betekent.

Pala deed het al geregeld, Aarde met een hoofdletter schrijven. Voortaan ambiëren we om dat consequent te doen. Want waarom Mars en Jupiter wel maar ‘aarde’ niet terwijl mensen voor hun (over)leven er compleet afhankelijk van zijn?

Unieke collectieve prestatie 75 jaar

10 december 2023 markeert de vijfenzeventigste verjaardag van een unieke collectieve prestatie: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Die maatstaf voor het streven naar menselijkheid is hard nodig. Want oorlog i, honger i en dictatuur vormen – samen met ecologische vernietiging, dé blinde vlek in de Mensenrechtenverklaring - ongetwijfeld de grootste ontkenning van mensenrechten i en allemaal evolueren ze niet in de goede richting.

Oorlog, honger en dictatuur

Oorlogen eisen meer mensenlevens

Zware gewapende conflicten domineren opnieuw het nieuws. Dat is niet toevallig want oorlogen kosten sinds 2021 opvallend meer mensen het leven. Oorlogsjaar 2022 brengt nog veel meer dood en vernieling. En 2023 biedt geen beterschap.

Al delen de oorlogen allesbehalve dezelfde aandacht, enorm veel meer voor Israël-Gaza en Oekraïne dan voor Soedan, Myanmar en tal van andere.

Honger extra aangewakkerd

Nog veel minder aandacht is er voor het structurele geweld van honger, extra aangewakkerd door klimaatverandering i, door natuurverlies en door volop woedende oorlogen die de voedselbevoorrading, van mondiaal tot lokaal, ernstig verstoren.

Alarmsignaal voor democraten

Eind 2022 reveleert onderzoek van het Amerikaanse congres dat president Trump begin 2021 een staatsgreep pleegde die maar net mislukte. Die waarschuwing blijft uiterst relevant in 2023 en meer nog in 2024. Want wanneer extremisten de ‘honden loslaten’ is dat een alarmsignaal voor alle democraten dat er geweld en gevaar dreigt voor wie democratie, mensenrechten, een open samenleving en sociaal vertrouwen belangrijk vindt.

Nooit gezien verkiezingsjaar 2024

In 2024 kan zowat de helft van de wereld naar de stembus trekken. Het wordt een verkiezingsjaar als nooit tevoren. Samenlevingen wacht een loodzware opdracht om de eerlijkheid ervan zo goed mogelijk te beschermen overal waar dat maar enigszins kan…

In Rusland lukt dat zeker niet. In Bangladesh zijn de verkiezingen alvast heel omstreden verlopen; de grootste oppositiepartij deed niet mee uit protest. Hoe verloopt het straks in India, EU i, VS, Indonesië, Pakistan, Mexico, Iran, Verenigd Koninkrijk, Zuid-Afrika i, Zuid-Korea, Algerije, Oekraïne en nog wel vijftig andere landen?

Positieve toekomsttrends, ze bestaan

Burgers en samenlevingen kunnen alvast inspiratie en doorzettingsvermogen halen uit een aantal positieve trends. Zo bewijst Wikipedia dat het wel degelijk mogelijk blijft om meningsverschillen tussen mensen te arbitreren.

Als slechte bazen een notoir kenmerk zijn van vele grote organisaties - (nationale) banken, privé en publieke bedrijven, universiteiten, ngo’s of welke ook – dan kan AI wellicht best allereerst aangewend om de bazen te vervangen?

O.a. Finland toont hoe de weg naar een circulaire economie verstandig te bewandelen. Het land organiseert in mei ook het 7de Mondiale Forum voor Circulaire Economie.
En wat belet de wereld eigenlijk om snel kleren van gerecycleerde vezels te maken?
Of om opnieuw treinen te laten rijden waar nuttig, zoals op de heropende Dartmoor spoorlijn in Groot-Brittannië?
Waarop wordt gewacht als de industrie in staat is om de CO2 uitstoot snel te verminderen?

De wereld maakt te weinig werk i van alles wat nu al kan om aan duurzame welvaart en welzijn te geraken. Ontkennen dat veel slecht loopt, uitstelgedrag en immobilisme zijn echt het stomst. De vele crises onder ogen zien en vooral grondig aanpakken is in het belang van alles en iedereen.

Dirk Barrez

Hoofdredacteur Pala.be en auteur van TRANSITIE. Onze welvaart van morgen en 11 politieke dwaasheden