Als acht miljard mensen een veiliger toekomst willen, maken ze best doodnuchter de stand van zaken op: mondiaal versnellen vele crises, ze doen meer pijn en de antwoorden voldoen niet. Zo vermijden zij de illusie goed bezig te zijn... (1) en ontdekken gelukkig ook dat duurzame veranderingen soms beginnen lukken.
Deze nieuwjaarsbrief 2023, net als die
van vorig jaar ingebed in de lange termijn,
kijkt achter- én vooruit
Beeld u even in dat iemand jaar vier jaar weg geweest zou zijn van de aarde. Hoe verbaasd en opgeschrikt zou die niet zijn? Ongeziene pandemie, vernietigende oorlog in Europa, op hol geslagen klimaat, energienood, transportinfarct, voedselcrisis, recordinflatie, poging tot staatsgreep in VS, instortende dieren- en plantenpopulaties, oplopende spanningen tussen de dominante en de opkomende supermacht…
Sneller aanrollende crises versus gebrek aan oplossingsgerichtheid
De belangrijkste mondiale dynamiek is ongetwijfeld die van steeds sneller aanrollende crises waarvan vele zich al tientallen jaren aankondigen of ontwikkelen. De meest rationele tegenhanger daarvan zijn samenlevingen die snel inzien wat er aan de hand is en navenant handelen. Ze voorkomen crises, veruit de beste keuze. Of ze grijpen vroeg en fundamenteel in met effectieve oplossingen. Die grondige aanpak huldigen ze ook voor gevolgen die niet meer te vermijden zijn.
Hoeft het gezegd? Die nuchtere praktijk van klaar kijken en crises ook echt oplossen is meestal heel ver te zoeken of volledig afwezig. Af en toe, hier en daar, valt die vooruitziende en oplossingsgerichte aanpak op te merken en voedt zo de hoop dat dringende veranderingen toch niet onmogelijk zijn. Eerste voorwaarde: de crises willen zien en erkennen.
Het meest verwoestende conflict: nog een planetaire grens overschreden
Hoe immens inventief en creatief mensen doorheen hun hele geschiedenis zijn, hoe negatief ook de impact van oorlog en ongelijkheid, hun meest zwaarwegende prestatie is de verregaande vernietiging van hun levensruimte. Die crisis speelt zich sinds de 20ste eeuw steeds meer af op planetaire schaal. Begin 2022 blijkt dat ze met de explosie van chemicaliën en andere ‘nieuwe entiteiten’ nog een planetaire grens hebben overschreden.
De meest verwoestende oorlog blijven mensen vechten met hun planeet. Die maakt nochtans alles mogelijk wat zij nodig hebben. Maar aanhoudende kortzichtigheid maakt hen blind voor de cijfers die meest van al tellen, al wat leeft op aarde. Steeds verder overschrijden ze de planetaire grenzen van biodiversiteit, klimaat, stikstof, water enzovoort steeds verder … Die oorlog waarbij mensen hun natuurlijk kapitaal continu vernietigen, kunnen ze enkel maar verliezen.
Belangrijkste jaarbalansen vertellen:
meer CO2, minder natuur…
De kennis van die gevaren is decennia oud - sinds 1972 zijn we uitdrukkelijk gewaarschuwd voor ‘De grenzen aan de groei’ - de tegenbewegingen ook. Maar hoeveel beloften, plannen en akkoorden er ook passeren op klimaat- of biodiversiteitstoppen, alleen resultaten tellen: die zijn er niet of veel te weinig. Nog altijd vertellen de meest levensbelangrijke jaarbalansen: er is meer CO2 en minder natuur… niet omgekeerd.
‘Wat als’ is hier geen futiel spelletje. Wat als mensen klimaat- en andere crises tijdig zouden aanpakken? is een cruciale oefening. Want ze onthult onze meest waarschijnlijke toekomst: samenlevingen verzuimen vooral accurate waarschuwingen ernstig te nemen, handelen veel te laat en maken dat de aanrollende crises eindeloos veel meer pijn kosten dan nodig, van duizendjarige droogte in zuidwesten Noord-Amerika tot recordoverstromingen in Pakistan. Wellicht niet toevallig tonen lezeressen en lezers hun grote belangstelling voor de bijdrage Een planetaire waarheidscommissie die de eis van systeemverandering onderbouwt.
Welkome opstekers
Tegelijk vallen er welkome opstekers te ontdekken, nog niet talrijk genoeg en te dikwijls onvoldoende systemisch doorgedrongen. Maar ze tonen dat het kan om vooruit te zien en uitdagingen efficiënt aan te pakken. Er zijn bv. landen die hun hernieuwbare energiesysteem echt onder de knie krijgen met de grootste opslag ‘batterij’. Of zeppelins gaan misschien toch opstijgen, beter laat dan nooit: in 2003 titelde de allereerste Pala nieuwsbrief Wie laat de zeppelins vliegen?
De aanvallen op inkomens en bestaanszekerheid van miljarden
Belangrijkste jaarbalansen vertellen:
meer honger, minder bestaanszekerheid
De aftrap voor een nieuwe hevige sociale en economische crisis, veel zwaarder dan de financiële crisis vanaf 2007, wordt in 2020 gegeven met een verwoestende pandemie. Die ontregelt diepgaand en lange tijd de ketens van een in hoge mate gemondialiseerde economie: dat radarwerk blijkt heel kwetsbaar te zijn.
De prijs van complexiteit
Het illustreert hoe complexe door mensen opgezette sociale systemen brutaal op hun grenzen kunnen stoten en allerminst veerkrachtig zijn. Globalisering laat een virusuitbraak supersnel uitgroeien tot een pandemie die vervolgens meteen de mondiale economie in ademnood brengt.
Het duur betaalde onbenul van centrale bankiers
Blijkbaar kunnen de best betaalde civil servants of ambtenaren niet vatten wat er aan de hand is. Centrale bankiers verkijken zich in 2021 volledig op de gevolgen: anders dan zowat alle doorsnee burgers beseffen ze niet dat grote prijsstijgingen toeslaan… het is een monsterinflatie die ze zelf veroorzaken door veel te lang geld te blijven uitstrooien en dus extra vraag te creëren terwijl de economie door de pandemie gewoon geen voldoende aanbod creëert.
"Inflatie? Probleem? Zie ik niet…"
De Europese bankiers leven meest en langst van al in ontkenning, stelde Pala vast eind 2021: “Inflatie? Een probleem? Zie ik niet…”
Nog erger wordt het met de inval in Oekraïne, een oorlog die zich heel ver laat voelen. Vooral Europa ontdekt nu de systemische zwakheden van haar energiebevoorrading, haar veiligheid, haar politieke onvolwassenheid…
Als overheden schaarste slecht beheren, betaalt zowat iedereen
In 2022 zijn werkelijk overal crises: exploderende gasprijzen, verwoestende droogten, inflatiestorm, voedseltekorten… Dat alles gecombineerd met centrale bankiers én politici die voortdurend prijsgeven hoe weinig ze de essentie van economie vatten. Als overheden schaarste slecht beheren… betaalt zowat iedereen: voor een onvergeeflijke trage en slecht aangepakte energietransitie; voor het niet eens bestaan van verplichte voorraden van voedsel wat nog veel essentiëler is voor elk menselijk leven dan energie…
En natuurlijk voor de leeghoofdigheid van centrale bankiers die eerst weigeren inflatie zien, en vervolgens niet de economische ramp die ze aanrichten door van het ene in het andere extreem te belanden, van geld zonder prijs tot onbetaalbaar duur geld… tot wanneer de werkloosheid duidelijk stijgt… want dat is nu hun cruciale indicator. Versta dus, tot genoeg mensen hun job en inkomen verkiezen met alle risico’s op bestaansonzekerheid en armoede … Het zijn altijd anderen die de kost van hun stommiteiten betalen, miljarden anderen.
Welvaart en welzijn komen er bekaaid vanaf
Welvaart en welzijn komen er met zovele crises en politiek onbenul bekaaid vanaf. De ambities van de Verenigde Naties om honger uit te roeien zijn in jaren niet meer zo ver uit beeld. Opnieuw hebben minstens 800 miljoen mensen honger. De pandemie en de oorlog tegen Oekraïne maken voldoende eten voor massa’s mensen onbetaalbaar.
Toch mag dit het fundamentele probleem niet versluieren. De overwegende wijze waarop de wereld zorgt voor de productie, verwerking en distributie van eten is al vele decennia één grote puinhoop die we niet aanpakken. Ons mondiale voedselsysteem is een aanjager van de klimaat- en biodiversiteitcrisis, kan boerinnen en boeren geen menswaardig bestaan bezorgen en is zelfs economisch onleefbaar. Het is, in één woord, onhoudbaar. Onbegrijpelijk is dat overheden zich amper of niet concentreren op een duurzaam en betrouwbaar voedselsysteem - nochtans onze primaire energie – en al te weinig op iets nog belangrijker: water.
Een andere globalisering, eerder dan deglobalisering
Voor voedsel, grondstoffen, energie, mobiliteit, industrie, digitalisering, diensten, luxe, media blijven in de eerste plaats multinationals de globalisering aandrijven. Wil u dat zeker weten? Vraag u dan bv. af wie in de 21ste eeuw de nieuwste onderzeekabels beheerst.
Natuurlijk zullen multinationals zich aanpassen en zich indekken tegen de risico’s van verstoorde waardeketens. Als Amerikaanse en andere overheden er veel geld tegenaan gooien, zal er allicht een stuk productie terugkeren. Maar hun mondiale jacht op goedkope arbeid zal niet snel verdwijnen. Als ze hun afhankelijkheid van produceren in China terugdringen, vertaalt zich dat vooral in een grotere spreiding van de ketens, richting India, Zuidoost-Azië… Afrika, eerder meer globalisering dus dan deglobalisering, waarbij nog altijd slecht begrepen raakt dat Afrika groter is dan Canada, de VS en China samen.
Falende andersglobaliseringsbeweging
Het economische systeem dat wereldwijd wordt gepratikeerd blijft heel slecht sporen met het voorzien in menswaardige inkomens en bestaanszekerheid voor miljarden mensen. Zij blijven in de eerste plaats ‘een kost die zo laag mogelijk moet zijn’.
Een te onmachtige anti- of andersglobaliseringsbeweging kan die kar niet keren en heeft in twintig jaar tijd veel te weinig gerealiseerd. De vraag moet gesteld, waarom faalden het Wereld Sociaal Forum en andere bewegingen om een andere wereld te creëren?
Lichtpuntjes en al te moeizame verbetering
Toch zijn er lichtpuntjes, zowel maatschappelijk, politieke als economische. Zo is de Prijs voor Klimaatrechtvaardigheid uitgereikt aan vakbonden die samen met bedrijven werken aan CO2-vrije industriële processen en echt duurzame jobs. Een goede zaak voor platformwerkers zoals pakjesleveranciers is het verplicht Europees minimumloon dat eraan komt. En in Frankrijk behaalt ‘Het merk van de consument’ 3 maal een eerste plaats: driemaal raken eerlijke producten – melk en twee soorten bio boter – het meest verkocht in hun segment.
Maar verandering, echte verbetering, verloopt al te moeizaam. Het helpt geenszins als ngo’s en Verenigde Naties frappant onderpresteren. Zo willen ze al lang goedkope geldoverdrachten voor migranten maar een echte oplossing brengen ze niet. Ze beperken zich tot de vraag dat geldtransfers niet meer dan drie procent mogen kosten… wat ze jarenlang blijven herhalen terwijl er inmiddels bedrijven zijn die bijna vijf maal goedkoper werken dan wat ze vragen. Verbazend dat VN en ngo’s blijkbaar zelfs niet opmerken dat de oplossing al bestaat, ze kunnen er nochtans veel van opsteken.
Nog altijd moet alles alleen maar wijken voor klassieke oorlog
Belangrijkste jaarbalansen vertellen:
meer oorlog, minder democratie
De uiterst gewelddadige militaire inval van Poetin Rusland in Oekraïne zorgt, samen met de pandemie en de mondiale verstoring van de economie, voor een aardverschuiving. Al meer dan 20 jaar kijkt de wereld naast het Poetin geweld en gaan politici zwaar in de fout bij hun aanpak.
Zelfs in 2022 bestaat nog altijd maar één iets waarvoor alles moet wijken: klassieke oorlog. Maar hoe kunnen politici uitleggen dat ze pas bij verwoestend wapengeweld in Oekraïne echt werk willen maken van energietransitie? Hebben ze dan echt oorlog nodig om te doen wat al lang moet, om de urgente ‘nieuwe oorlogen’ te voeren tegen milieucatastrofes, ongelijkheid en aanslagen op mensenrechten en democratie?
De oude oorlogen maar niet afgeleerd krijgen
Intussen woeden er veel andere oorlogen en conflicten die veel minder of amper media-aandacht krijgen in Ethiopië, Myanmar, Syrië, Libië, Iran, Afghanistan, Jemen, Kongo, Mali en nog vele andere… Het is waar dat oorlog en burgeroorlog lang niet overal intens aanwezig zijn, maar opmerkelijk veel landen en regio’s blijven hard geteisterd door conflicten en geschillen die geen geweldloze behandeling krijgen.
Democratie in staat van zelfverdediging
Onderzoek van het Amerikaans congres reveleerde dat president Trump begin 2021 een staatsgreep pleegde die maar net mislukte.
Staatsgrepen in de zwakke democratieën van West-Afrika illustreren de diepe crisis waarin ook deze regio is beland.
Essentieel markeert democratie het onderscheid tussen samenlevingen waar machthebbers op vreedzame wijze en door de wil van de meerderheid uit de stoel van de macht kunnen verdwijnen en waar dat niet het geval is.
Voor de gelijkheid en vrijheden van mensen is hun recht op zeggenschap in het bestuur essentieel. Ze herkennen dan best het grootste gevaar voor democratieën: ze sterven vooral van binnenuit. Veel te weinig appreciatie is er dan in de VS voor diegenen die de staatsgreep hebben belet: indien slechts enkelen op sleutelposities het democratische kiesresultaat niet hadden verdedigd, had de Trump coup succesvol kunnen zijn. Dat zijn dus niet in de eerste plaats de verkozenen des volks.
Het blijft een rampzalige vaststelling hoeveel verkozenen zich laten afdreigen en meeheulen met een autocraat die de macht inpikt. Het is belangrijk om de mechanismen te zien die maken dat de democratie op vele plaatsen in ‘achteruit’ staat. Haar verdedigen is urgent want tijd staat misschien niet aan haar kant.
Democratieën voeren onderling geen oorlog
Een verheugende vaststelling in een tijd die oorlog niet afgeleerd krijgt, is dat democratieën geen oorlog voeren met elkaar… Doodjammer dat democraten nog altijd niet weten hoe ze democratie overal kunnen laten floreren. Dat is extra vervelend nu grootmacht Rusland Oekraïne is binnengevallen en opkomende supermacht China een uiterst conflictueuze koers vaart met vooral Taiwan nadat het al de democratie in Hongkong vernietigde.
Het China van Xi Jinping gaat voluit voor staatskapitalisme en totalitaire macht. Brengt hij opnieuw onweer over China, en over de wereld met bv. een aanval op Taiwan? Of stoot deze autoritaire staat op de onvrede en frustraties van vele Chinezen en sukkelt China van een gezondheidscrisis in een politieke crisis?
Risico’s komen zelden alleen. Niet alleen verkeert de VS-democratie sinds Trump uitgesproken in de gevarenzone, de hele wereld raakt onbehaaglijk gewrongen tussen VS metamacht en Chinees totalitarisme.
Menselijke samenlevingen zoeken de uitwegen
Zowel in (meer) democratische als (meer) autoritaire regimes valt op dat burgers veel over hebben voor vrijheden, rechten en zeggenschap. Dat tonen heel scherp de aanhoudende demonstraties in Iran; of de ‘wit papier’ protesten van Chinezen; of de spannende verkiezingen waarmee de Brazilianen een einde hebben gemaakt aan het tijdperk Bolsonaro.
Massa’s actieve burgers in tal van landen onderstrepen hoe belangrijk zij de rol van overheden vinden, zo enorm gewichtig dat zij de stoel van de politieke macht zeker willen ontzeggen aan wie zij daarvoor ongeschikt achten. Natuurlijk vereisen de almaar heviger woedende crises een grondige aanpak waarvoor zowel samenlevingen, bedrijven als overheden dringend initiatief moeten ontplooien.
Maar vele burgers beseffen heel goed dat het slimme optreden van overheden doorslaggevend zal zijn voor het lukken van de onmisbare duurzaamheidstransities. Het is enkel een overheid die bv. een beter evenwicht tussen mannen en vrouwen in de raden van bestuur van beursgenoteerde bedrijven dwingend kan opleggen.
Daarom kunnen burgers en samenlevingen het veelvuldige falen van tal van generaties politici niet stilzwijgend en berustend laten passeren. Zeker in de slechtst bestuurde landen moeten ze zich wel verdiepen in hun vele dwaasheden en begrijpen waarom het politiek zo fout loopt. (2) Alleen zo maken ze kans de weg te openen voor de positieve spiraal van crisisbestrijding en verduurzaming, voor het ook bij hen introduceren van wat elders al wel lukt.
Let wel, werken aan een betere democratie en een resultaatgerichte politieke cultuur is één van de meest moeilijke transities. Veel succes daarbij in 2023 en volgende jaren.
Dirk Barrez
Hoofdredacteur Pala.be en auteur van TRANSITIE. Onze welvaart van morgen en 11 politieke dwaasheden. 50 jaar schuldig verzuim van onze politici
Uw doordachte reacties zijn welkom op het emailadres infoATpala.be
Voetnoten
(1) Het is heel menselijk en aanlokkelijk om eenzijdig te focussen op de realiteit dat een enorme mensenzee het nooit zo goed had. Fundamenteel voor de toekomst is dat hun schip dat dit goede leven mogelijk maakt – de aarde – aan alle kanten lekt. Nog even kunnen argeloze opvarenden zich verheugen ‘in de mooiste reis’ tot hun schip zoveel water maakt dat ze beseffen: we zinken. Te laat dringt door, we hadden ons al lang moeten concentreren op de lekken.
(2) Omdat er zoveel te bespreken valt, biedt Pala een lezing & gespreksronde over de vele menselijke en vooral politieke dwaasheden.
Interesse? Klik hier voor praktische informatie en om te boeken
