Hoe democratieën sterven

Voor de gelijkheid en vrijheden van mensen is hun recht op zeggenschap in het bestuur essentieel. Tot zowat 1990 vormden staatsgrepen de grootste bedreiging voor democratieën. De jongste 30 jaar sterven ze vooral van binnenuit: verkozen autocraten vermoorden de democratie van Hongarije tot de VS.

Tijdens de Koude Oorlog waren staatsgrepen verantwoordelijk voor bijna drie op de vier democratische instortingen. Democratieën in Argentinië, Brazilië, Chili, de Dominicaanse Republiek, Ghana, Griekenland, Guatemala, Nigeria, Pakistan, Peru, Thailand, Turkije en Uruguay stierven allemaal op deze wijze.

Staatsgrepen zijn er nog altijd, in Myanmar, in Thailand…

Het is enigszins voorbarig om te stellen dat militaire staatsgrepen niet meer van deze tijd zijn. Zeker niet in Zuidoost-Azië waar we op 1 februari de eerste verjaardag van de coup tegen Ang San Suu Kyi gedenken in Myanmar. Enkele jaren geleden, in 2014, werd de democratisch verkozen Thaise regering afgezet door generaal Prayuth Chan-ocha die, na het herschrijven van de grondwet en manipulatie van de kieswetgeving, nu nog steeds het mooie weer maakt.

Democratieën glijden weg naar autocratie

Maar in het algemeen kan men stellen dat sinds het einde van de Koude Oorlog de meeste democratieën door eigen toedoen zijn afgegleden naar een autoritair of autocratisch regime.

Net als Hugo Chávez in Venezuela hebben gekozen leiders democratische instellingen ondermijnd in o.a. Cambodja, Georgië, Hongarije, Nicaragua, Peru, de Filippijnen, Polen, Rusland, Sri Lanka, Turkije en Oekraïne.

Verkozen autocraten behouden een democratisch laagje

Verkozen autocraten behouden een laagje democratie terwijl ze de inhoud ervan uithollen.

Veel overheidspogingen om de democratie te ondermijnen zijn "legaal", in de zin dat ze worden goedgekeurd door de wetgevende macht of aanvaard door de rechtbanken. Ze kunnen zelfs worden afgeschilderd als pogingen om de democratie te verbeteren – de rechterlijke macht efficiënter te maken, corruptie te bestrijden of het verkiezingsproces op te schonen.

Kranten publiceren nog steeds, maar worden afgekocht of gepest tot zelfcensuur. Burgers blijven de overheid bekritiseren, maar worden vaak geconfronteerd met fiscale of andere juridische problemen. Dit zaait publieke verwarring. Mensen beseffen niet meteen wat er aan de hand is. Velen blijven geloven dat ze onder een democratie leven.

Nu begint de democratische terugval bij de stembus

Democratische terugval begint vandaag bij verkiezingen. De electorale weg naar een instorting is gevaarlijk bedrieglijk. Maar op basis van een gedetailleerde en historisch goed onderbouwde analyse laten Harvard politicologen Steven Levitsky en Daniel Ziblatt  zien hoe gekozen autocraten in verschillende delen van de wereld opmerkelijk vergelijkbare strategieën gebruiken om democratische instellingen te ondermijnen.

Patronen van democratische afbraak herkennen is belangrijk

Naarmate deze patronen zichtbaar worden, worden de stappen naar afbraak minder dubbelzinnig. Weten hoe burgers in andere democratieën zich met succes hebben verzet tegen gekozen autocraten, of waarom ze dit tragisch niet hebben gedaan, is essentieel voor degenen die de democratie vandaag de dag willen verdedigen, argumenteren ze.

Kan democratie extremisten en populisten isoleren?

Een essentiële test voor democratieën is of politieke leiders, en vooral politieke partijen, erin slagen om populaire extremisten (ook in de eigen rangen) te isoleren. Want, zo stellen Levitsky en Ziblatt, wanneer angst, opportunisme of misrekening gevestigde partijen ertoe brengt populisten in de mainstream te brengen, komt de democratie in gevaar.

Zodra een autoritair persoon die de macht ambieert, ook effectief aan de macht komt, worden democratieën geconfronteerd met een tweede kritische test: zal de autocratische leider democratische instellingen ondermijnen of erdoor worden beperkt?

Instellingen alleen houden autocraten niet tegen

Instellingen alleen zijn niet voldoende om gekozen autocraten in toom te houden. Grondwetten moeten worden verdedigd - door politieke partijen en georganiseerde burgers, maar ook door democratische normen. Zonder robuuste normen dienen constitutionele checks and balances niet als de bolwerken van de democratie zoals we ze ons voorstellen. Instituties worden politieke wapens, die krachtig worden gehanteerd door degenen die ze controleren, tegen degenen die dat niet doen.

Autocraten misbruiken haar instellingen
om de democratie te vermoorden

Dit is hoe gekozen autocraten de democratie ondermijnen: de rechtbanken en andere neutrale instanties inpakken en 'bewapenen', de media en de particuliere sector afkopen (of ze tot zwijgen brengen), en de regels van de politiek herschrijven om het speelveld tegen tegenstanders te laten kantelen.

“De tragische paradox van de electorale weg naar autoritarisme is dat de moordenaars van de democratie de democratische instellingen gebruiken - geleidelijk, subtiel en zelfs legaal - om haar te doden” (p. 8).

Indicatoren van autoritair gedrag

Het huidige politieke klimaat in westerse democratieën, met name de Verenigde Staten, wordt gekenmerkt door toenemende ideologische polarisatie. Wat veroorzaakt of initieert deze erosie van democratische instellingen? De vier belangrijkste indicatoren, of gedragswaarschuwingen, van autoritair gedrag, die Levitsky en Ziblatt schetsen, zijn (1) de verwerping, in woord of daad, van de democratische spelregels, (2) de ontkenning van de legitimiteit van politieke tegenstanders, (3) het tolereren of aanmoedigen van geweld, en (4) de bereidheid om de burgerlijke vrijheden van tegenstanders, inclusief de media, in te perken.

Deze vier belangrijkste indicatoren van autoritair gedrag kunnen als volgt samengevat (op pp. 23-24):

1. Afwijzing van (of zwakke inzet voor) democratische spelregels

- Verwerpen ze de Grondwet of drukken ze een bereidheid uit om die te schenden?

- Suggereren ze de noodzaak van antidemocratische maatregelen, zoals het annuleren van verkiezingen, het schenden of schorsen van de Grondwet, het verbieden van bepaalde organisaties, of het beperken van fundamentele burgerrechten of politieke rechten?

- Proberen ze het gebruik van (of onderschrijven ze het gebruik van) buitenconstitutionele middelen tegen de regering, zoals militaire staatsgrepen, gewelddadige opstanden of massale protesten om een regeringswisseling af te dwingen?

- Proberen ze de legitimiteit van verkiezingen te ondermijnen, bijvoorbeeld door te weigeren om geloofwaardige verkiezingsresultaten te accepteren?

- Beschrijven ze hun rivalen als subversief, of tegen de bestaande constitutionele orde?

- Beweren ze dat hun rivalen een existentiële bedreiging zijn, hetzij voor de nationale veiligheid, hetzij voor de heersende levenswijze?

2. Ontkenning van de legitimiteit van politieke tegenstanders

- Beschrijven ze hun rivalen als criminelen, wiens vermeende schending van de wet (of potentieel om dit te doen) hen diskwalificeert van volledige deelname aan het politieke proces?

- Suggereren ze dat hun rivalen buitenlandse agenten zijn, in die zin dat ze in het geheim samenwerken met (of in dienst zijn van) een buitenlandse mogendheid?

3. Tolereren of aanmoedigen van geweld

- Hebben ze banden met gewapende bendes, paramilitaire milities, guerrilla's of andere organisaties die zich bezighouden met illegaal geweld?

- Hebben zij of hun partijdige bondgenoten aanvallen op tegenstanders aangemoedigd of gesponsord?

- Hebben zij geweld stilzwijgend goedgekeurd of geweigerd om het agressief gedrag van hun supporters te veroordelen of te bestraffen?

- Hebben ze andere belangrijke daden van politiek geweld, in het verleden of elders in de wereld, geprezen (of geweigerd te veroordelen)?

4. Bereidheid om de burgerlijke vrijheden van tegenstanders, inclusief de media, in te perken

- Hebben ze wetten of beleid ondersteund dat de burgerlijke vrijheden beperkt, zoals uitgebreide smaad- of lasterwetten, of wetten die protest en kritiek op de overheid, of bepaalde maatschappelijke of politieke organisaties beperken?

- Hebben ze gedreigd met juridische of andere strafmaatregelen tegen critici in rivaliserende partijen, het maatschappelijk middenveld of de media?

- Hebben ze de genomen repressieve maatregelen door andere regeringen, in het verleden of elders in de wereld, geprezen?

De verkiezing van Donald Trump heeft tot veel discussie geleid over het lot van de Amerikaanse democratie. Suggereert de verkiezing van een figuur als Donald Trump – een onervaren buitenstaander met duidelijk autoritaire instincten – dat de democratie in de VS achteruitgaat? Inderdaad, volgens Levitsky en Ziblatt moeten we op onze hoede zijn omdat Trump een voorbeeld is van elk van hogergenoemde kenmerken (pp. 65-67).

Was 2016 – de opkomst van Trump - een kantelmoment?

Tot 2016 was het Amerikaanse democratische systeem in staat om dergelijke autoritaire tendensen te weerstaan en openlijke demagogie op twee manieren uit te sluiten, zowel formeel als informeel.

Tot de opkomst van Trump hebben de “poortwachters van de democratie” (p. 37), zoals de leiders en bazen van politieke partijen, extremisten van hun partijen effectief gemarginaliseerd, zowel aan de linker- als aan de rechterkant van het politieke spectrum.

Maar Levitsky en Ziblatt betogen dat de democratie niet alleen kan overleven via formele politieke kanalen. “Democraten hebben wel geschreven regels (grondwetten) en scheidsrechters (de rechtbanken). Maar deze werken het beste, en overleven het langst, in landen waar geschreven grondwetten hun eigen ongeschreven spelregels volgen”, m.a.w. “de zachte vangrails van de democratie” zijn (p. 101).

Het belang van wederzijdse tolerantie
en institutionele verdraagzaamheid

Twee cruciale informele normen die de auteurs benadrukken en de robuustheid van de Amerikaanse democratie verklaren, zijn (1) wederzijdse tolerantie en (2) institutionele verdraagzaamheid.

De eerste norm verwijst naar de erkenning van de legitimiteit van iemands politieke tegenstanders om via het democratische proces om de macht te strijden, zolang ze maar binnen constitutionele regels spelen (p. 102). Wederzijdse tolerantie sluit het gebruik, of zelfs aanmoediging, van bedreigingen en geweld uit om politieke tegenstanders te beletten te strijden om het ambt.

De tweede norm hangt nauw samen met de rechtsstaat; institutionele verdraagzaamheid betekent dat gekozen functionarissen geen juridische stappen kunnen ondernemen die opzettelijk een groep individuen bevoorrechten ten koste van een andere.

Politieke lessen

Welke politieke lessen kunnen we trekken uit How Democracies Die, gezien de institutionele erosie van democratische normen? Hoe kunnen we, gezien onze gepolariseerde politieke omgeving, de democratie van zichzelf redden?

Gebruik instituties waar ze bestaan

“Waar institutionele kanalen bestaan”, stellen Levitsky en Ziblatt, “moeten oppositiegroepen ze gebruiken” (p. 217). Het gebruik van buitenwettelijke middelen en andere politieke maatregelen om zich tegen een potentiële demagoog te verzetten, zal namelijk alleen maar een reeks gevolgen hebben die onwenselijk zijn voor voorstanders van de democratie, namelijk het vergroten van de politieke polarisatie en het legitimeren van de uitholling van de rechtsstaat door de democratie verder te ontmantelen van de resterende beschermende vangrails. Daarom zou verzet tegen autoritaire tendensen in de democratie “moeten proberen de democratische regels en normen te behouden, in plaats van te schenden” (p. 217).

Haal politieke partijen uit klauwen van belangengroepen

Dit alles impliceert dat de vermindering van politieke polarisatie vereist dat politieke partijen ontsnappen aan de klauwen van belangengroepen, zoals de auteurs betogen (p. 223). De eliminatie van politieke polarisatie vereist echter fundamenteel de eliminatie van politieke discretie, de basis waarop belangengroepen niet alleen lobbyen voor speciale privileges, maar ook de basis waarop autoritarisme is gebouwd. Zoals Levitsky en Ziblatt betogen, beginnen de meeste "gekozen autocraten met het aanbieden aan vooraanstaande politieke, zaken- of mediafiguren van openbare posities, gunsten, extraatjes of regelrechte steekpenningen in ruil voor hun steun of, op zijn minst, hun stille neutraliteit" (pp. 81– 82). Daarom kan de weg naar autoritarisme alleen worden voorkomen als politieke partijen worden belet wetten te schrijven en privileges te bieden die bedoeld zijn om de ene belangengroep ten koste van de andere te bevoordelen.

Hoe democratie herstellen?

De Republikeinse Partij heeft zich ondertussen steeds meer op Trump afgestemd en lijkt zich te verenigen rond een strategie van actieve samenwerking met hem in zijn pogingen om de vangrails van de Amerikaanse democratie te verwijderen. Hoe kan, gezien deze stand van zaken, de Amerikaanse democratie worden hersteld?

Volgens Levitsky en Ziblatt kan de democratie alleen worden gered door het smeden van brede, prodemocratische coalities die raciale, gender-, etnische, religieuze en sociaaleconomische grenzen overschrijden. Door hun aard en samenstelling kunnen ze een breder deel van het land aanspreken en de partijdige kloof overstijgen die de huidige politiek verteert. Deze gedeeltelijke opheffing van partijdige spanningen kan leiden tot depolarisatie, wat op zijn beurt de democratische normen van wederzijdse tolerantie en institutionele verdraagzaamheid versterkt.

Het ontbreken van een diverse coalitie die haar handhaaft, kan in grote mate verklaren waarom de Republikeinse Partij in zo'n disfunctionele staat verkeert. Het is overwegend een partij van blanke christenen die naar verhouding steeds minder talrijk zijn in de samenleving. Zolang zij deze basissamenstelling handhaaft, zal de Republikeinse Partij simpelweg niet in staat zijn om als prodemocratische kracht op te treden in een steeds diverser wordende samenleving.

Dienovereenkomstig zou de Republikeinse Partij haar aantrekkingskracht moeten uitbreiden naar een meer diverse dwarsdoorsnede van het electoraat. Alleen wanneer het een 'grote tent'-partij wordt die zich uitstrekt over religieuze en etnische lijnen, kan de Republikeinse Partij haar functie als centrumrechts en conservatief ijkpunt van de Amerikaanse democratie hervatten.

De sleutel is om de Amerikaanse politiek zover te krijgen dat ze zowel sterke democratische normen belichaamt als een effectieve politieke vertegenwoordiging garandeert voor alle leden van een diverse samenleving. Alleen dan staat de democratie echt op vaste grond.

Het boek How Democracies Die biedt belangrijke inzichten over hoe autocraten opkomen en geeft zowel waarschuwingssignalen voor de VS als een mogelijks hoopvolle weg voorwaarts. Het boek staat vol met indrukwekkend historisch onderzoek en analyse. “Het is diepgaand in zijn inzichten en zijn conclusies zijn schokkend. Iedereen die niet onder de indruk en onaangetast blijft, verdient wat hij of zij krijgt”, concludeert Roger Abrams in The New York Journal of Books.

Jan Servaes

De auteur was UNESCO-Chair in Communication for Sustainable Social Change aan de University of Massachusetts, Amherst. Hij doceerde ‘internationale communicatie’ en ‘communicatie voor sociale verandering’ in Australië, België, China, Hong Kong, de V.S., Nederland en Thailand, naast verschillende korte projecten aan ca. 120 universiteiten in 55 landen. Jan Servaes is hoofdredacteur van het Springer ”Handbook of Communication for Development and Social Change’' (2020).

Vind en deel dit artikel met boekinfo en voetnoten op Pala.be

Vind de bijdragen van Jan Servaes over Myanmar bij alle Pala artikels over Myanmar 

Lees ook 
Extremisme veronachtzamen | gebaseerd op hoofdstuk 9 van boek 11 politieke dwaasheden
“Laat de honden los”. Alarmsignaal voor alle democraten 
Meer artikels over Trump in VS-verkiezingen. 'Presidentschap’ van T. gespot in Pala 

klik hier voor overzicht Pala artikels over democratie

Dit artikel overnemen? Lees de voorwaarden onderaan.
Een goed artikel? Interessant nieuws? Mail deze Pala nieuwsbrief dan zeker naar nieuwsgierige vrienden, familie, kennissen of collega’s.

Fons Jena: "We zijn met te veel. Pleidooi voor een herbergzame wereld

BOEKBESPREKING & INTERVIEW

Boeken over de menselijke bevolkingsomvang: je wordt er niet elke dag mee gebombardeerd. Midden oktober 2021 kwam bij de Nederlandse academische uitgeverij Eburon, het eerste Nederlandstalig Belgisch boek over de overbevolkingskwestie uit: “We zijn met te veel, een pleidooi voor een herbergzame wereld”.

In dat mooi vorm gegeven werkstuk van 270 pagina’s stelt Fons Jena zich niets minder tot doel dan de aanzet te geven tot een nieuwe tak van de wetenschap: de overbevolkingskunde. Maar vooral wil hij het thema eindelijk bespreekbaar maken en de vele misverstanden er rond ontzenuwen.

Drie grote delen bevat het boek. Het eerste titelt: “Een inleiding tot overbevolkingskunde”. Daarin ‘relativeert’ Jena anders dan je zou kunnen verwachten, soms nogal sterk het overbevolkingsprobleem. Je moet het aantal mensen en wat ze veroorzaken immers altijd in de brede context zien.

De auteur zet vervolgens de cijfers en begrippen op een rij die ons zicht helpen krijgen op wat wel degelijk een explosie genoemd mag worden. Hij schuwt daarbij de theorievorming niet en maakt ons wegwijs in onder andere het EED-model van overbevolking (met de factoren ecologie, economie en demografie) en het DNL-model (duurzaamheid, natuurruimte en levenskwaliteit). Verder passeren begrippen de revue zoals: de ‘total fertility rate’ (het gemiddeld aantal kinderen per vrouw), de leeftijdsstructuur van een bevolking, demografische val, demografische transitie, demografisch dividend ... Soms moet je er wel goed het hoofd bijhouden want veel termen behoren niet bepaald tot het dagelijks spraakgebruik.

Van Malthus tot de Planetaire Grenzen

In een historisch overzicht dat start met “de eerste schriftelijke bewijzen van bezorgdheid” over overbevolking, komt na denkers zoals Plato en Aristoteles en vooraf aan Paul Ehrlich met zijn ‘Population Bomb’ (1968) ook Thomas Malthus aan bod met zijn “Essay on the principle of population” (1798). De voorspelling van Malthus, Ehrlich en anderen dat de bevolkingsexplosie die ze in hun eigen leven zagen gebeuren, zou leiden tot massale honger, kwam echter niet uit. Met name door de ontwikkeling van een landbouw die overvloedig beroep doet op chemicaliën en vruchtbare gronden compleet uitput.

Kunnen we zo straks nog eens 3 miljard mensen extra voeden? Want daar stevenen we volgens de ‘middenvariantprojectie’ van de V.N. op af: een wereldbevolking van 10,9 miljard mensen in 2100. Het kunnen er - zoals uiteengezet in het eerste hoofdstuk van deel twee: “Een pleidooi voor een herbergzame wereld” – echter ook 16 miljard worden (de ‘hoge projectievariant’ van de V.N.). Voor Afrika moesten de prognoses al enkele keren naar boven bijgesteld worden.

Die groeiende menselijke bevolking botst steeds meer op de door de Zweed Johan Rockström en zijn collega’s blootgelegde ‘planetaire grenzen’. De grenzen van het klimaat, de kelderende biodiversiteit, de verzuring van de oceanen enz.

Naar een “duurzaam en menswaardig bevolkingsbeleid”

Fons Jena hanteert ook de IPAT-formule: “een concept om de impact van de mens op het milieu te modelleren”. Die formule gaat zo:

I(impact) = P (populatie-omvang) x A (individuele consumptie) x T (technologie)

Iedereen die bezorgd is om wat we de planeet én onszelf aandoen, heeft de mond vol van minder consumeren, vaak ook van technologische verbeteringen, maar waarom zou de derde factor, het aantal consumenten, niet in aanmerking genomen mogen worden ?

Fons Jena pleit uiteraard voor een holistische aanpak. Gezien de hoogdringendheid van de klimaat-, biodiversiteit- en andere kwesties kunnen we het ons niet veroorloven dé ‘multiplicator’ bij uitstek van alle andere problemen – het aantal mensen – ongemoeid te laten. De auteur eindigt deel twee dan ook met een pleidooi voor “minder mensen voor meer menselijkheid”, voor een mensenwereld op mensenmaat.

In deel drie – ‘Van utopie naar realiteit’ – schetst Fons Jena de contouren van een “duurzaam en menswaardig bevolkingsbeleid”, bestaande uit drie pijlers: de tientallen miljoenen ongewenste zwangerschappen jaarlijks voorkomen, de kinderwens beperken en het tweekind-gezin promoten. Iets te weinig aandacht schenkt hij hierbij wel aan de nood om wereldwijd een sociaal zekerheidssysteem te organiseren met vooral ook leefbare pensioenen. Het belang van goed onderwijs voor meisjes komt wel aan bod.

Fons Jena overloopt vervolgens de hindernissen en de weerstand om te komen tot zo’n bevolkingsbeleid en hij geeft ons ook een overzicht van en inzicht in het overbevolkingsactivisme, zowel in eigen land als elders.

We krijgen ook voorbeelden van landen die op relatief korte tijd én anders dan in China (éénkindbeleid) en India (de sterilisaties onder Indira Gandhi, opgedrongen door het Westen …) op menslievende wijze hun bevolkingsgroei sterk konden inperken. Zo bv. boeddhistisch Thailand en islamitisch bestuurd Iran. Daar kan bv. de communistisch bestuurde Zuid-Indiase deelstaat Kerala (meisjesonderwijs) aan toegevoegd worden. Ideologisch bekeken, voor elk wat wils.

Een indrukwekkend en hoogst noodzakelijk boek

Zelf de auteur zijnde van de eerste uitgewerkte Belgisch Nederlandstalige teksten over overbevolking – ‘voorloper’ Etienne Vermeersch hield het eerder bij korte pleidooien – was ik toch ‘van mijn sokken geblazen’ toen ik eind 2020 een proefversie van het boek van Fons Jena te lezen kreeg. Wat hij allemaal aan data bijeen bracht is indrukwekkend, net zoals bv. zijn analyses van het hoe en waarom van de tegenkantingen.

Het boek eindigt daar trouwens mee, met een bijlage over ‘de misverstanden’. Waarna in een tweede bijlage een zoektocht volgt naar een “optimale bevolkingsgrootte” voor de wereld, voor België, Vlaanderen, Nederland. Alles hangt er daarbij van af hoe comfortabel we willen leven. Maar dat we het met nu bijna 8 en straks 10 tot 11 miljard mensen nog netjes kunnen krijgen, daar moet zelfs de grootste ‘techno-optimist’ of dromer van een communistisch overvloedparadijs, aan twijfelen.

Wat aan het boek te prijzen valt, is dat Fons Jena steeds denkt aan het belang van heel de menselijke gemeenschap én aan de rechten van dieren en planten. Recht dat we hen ook uit eigenbelang moeten toekennen want zonder bv. al de diensten van talloze nuttige insecten kan ook het mensdom niet voortbestaan.

Ook het gevoelige aspect van de migraties komt aan bod. Ik wil aan het argumentenlijstje van het boek nog toevoegen dat meer mensen opvangen in het industriële noorden, wel inhoudt dat de druk op het al arme zuiden nog toeneemt. Druk op de landbouwgronden ginder, op de visbestanden, de wouden enz. Het enige zinvolle beleid is er één dat er naar streeft om de hele planeet zo leefbaar mogelijk te maken.

Fons Jena stelt regelmatig dat de overbevolking terugdringen zeker niet het enige is dat ons te doen staat. Want met 1 miljard mensen die nog altijd à volonté potverteren en vervuilen, komen we er ook niet. Dus ja, er moet ook geconsuminderd worden en onze technologieën moeten properder. Maar dat zal allemaal zoveel meer effect hebben als we het met minder mensen doen.

Jan-Pieter Everaerts

“We zijn met te veel, een pleidooi voor een herbergzame wereld”, Fons Jena, Academische uitgeverij Eburon, Utrecht www.eburon.nl, 2021, 270 p. Winkelprijs: 24,50 euro - Te bestellen bij je boekenwinkel of via www.wezijnmetteveel.be

Lees en deel dit artikel op Pala.be

INTERVIEW FONS JENA

“Als je je zorgen maakt over zowat alle problemen van de mensheid én ‘out of the box’ durft denken, kom je tot de conclusie dat het aantal mensen dé olifant in de kamer is.” (Fons Jena)

Fons en ik, we kennen elkaar al een jaar of vijf. We hebben al heel wat af vergaderd, ook met Franstalige denkgenoten. We hielden samen de eerste openbare actie ooit in dit land tegen de overbevolking: tijdens de klimaatmanifestatie van 17 januari 2019. Onlangs richtten we samen met Katia Morel, de vzw ‘Minder Mensen, voor meer mens en natuur’ op. Zie MinderMensen.be

Kiezen voor ‘minder mensen’. Wat zijn daar de hoofdredenen voor?

Fons Jena: “Allereerst heb je het feit dat het met minder mensen duurzamer leven is. Die logica blijft geldig welke ‘groene’ technologie of consumptie je ook zou toepassen. 100 vegetariërs en windmolens zijn en zullen altijd duurzamer zijn dan 1.000 vegetariërs en windmolens. Hetzelfde met ruimte: hoe minder mensen, hoe meer ruimte er is voor de andere soorten waarmee we de aarde moeten delen, en dat is omwille van verschillende redenen belangrijk. Nu wordt ruimte gezien als een schaars goed, maar een wereld waar er overvloed is aan ruimte, biedt veel meer mogelijkheden. De derde reden om te pleiten voor minder mensen, betreft de vele voordelen voor de levenskwaliteit: meer ruimte, meer rust, meer democratie, meer vrijheid, meer eenvoud enzovoort.

Het is om die verschillende redenen dat je overbevolking kan koppelen aan zowat alles. Je kan het naar boven brengen tijdens discussies over alle milieuproblemen maar ook wanneer je bv. je parkeerschijf moet plaatsen.”

Hoe en wanneer werd jij je bewust van het overbevolkingsprobleem?

Fons Jena: “Dat is een geleidelijke ontwikkeling geweest. Toen ik in Leuven studeerde kwam mijn filosofische interesse en mijn kritisch denken naar boven. Ik besefte ook dat ik de foute studierichting had gekozen: we hebben zeker niet meer ingenieurs nodig. Ik had beter wijsbegeerte gestudeerd, zowat de enige kritische studierichting in onze maatschappij. Rond die tijd kocht ik mijn eerste boeken over het onderwerp. En als je je zorgen maakt over zowat alle problemen van de mensheid en je ‘out of the box’ durft denken, dan kom je al snel tot de conclusie dat het aantal mensen dé olifant in de kamer is. Door mijn liefde voor de natuur ben ik de mensheid ook als een soort van alles overwoekerend gezwel beginnen zien dat ‘behandeld’ moet worden. Mijn vader werkte bij het bevolkingsfonds van de VN (UNFPA). Dat zal me ook wel geïnspireerd hebben.” (...)

Lees het volledige interview op Pala.be

Jan-Pieter Everaerts

Deze recensie annex interview verscheen in licht gewijzigde vorm eerder in De Groene Belg, een uitgave van vzw Mediadoc. Correspondentie: mediadoc.diva@skynet.be

Vind en deel dit artikel op Pala.be

Uw doordachte reacties zijn welkom op infoATpala.be
Dit artikel overnemen? Lees de voorwaarden onderaan.
Een goed artikel? Interessant nieuws? Mail deze Pala nieuwsbrief dan zeker naar nieuwsgierige vrienden, familie, kennissen of collega’s.

De moeilijke overgang naar de moderniteit

Onweer over China 2

Door de industriële revolutie te missen belandt China in het zwaarste onweer - zie vorige bijdrage. Na het fiasco van de communistische modernisering volgt een staatsgeleid kapitalisme… onbuigzaam autoritair zoals het bloedbad van Tiananmen aantoont. Vervolg van de inleiding van Onweer over China, het nieuwe boek van Hugo Van de Voorde.

De communistische transitie naar de moderniteit

Eens het keizerrijk opgedoekt was – de revolutie van 1911 – zijn Sun Yatsen en Chiang Kai-shek er evenmin in geslaagd om de achterstand in te halen. Het onweer was te heftig: krijgsheren, de burgeroorlog tussen nationalisten en communisten en de Japanse bezetting vanaf 1937 doorkruisten het beleid en verhinderden de noodzakelijke centralisatie van de macht.

Totalitair onweer

Uitgerekend voor die machtscentralisering zorgden Mao Zedong en de CCP na 1949. Het nieuwe regime opteerde voor een communistische transitie naar de moderniteit. Ook hier was onweer de spelbreker: totalitarisme en het utopische revolutieconcept van Mao hebben het leven van de Chinezen grondig verstoord en talloze Chinezen van het leven beroofd. Mao was een radicale ideoloog, die staat, economie en samenleving vanuit een extremistisch revolutieconcept wou vormgeven. Wou de revolutie haar vitaliteit bewaren, wou ze de drijfkracht blijven leveren voor de verwezenlijking van het communistische ‘paradijs’, dan moest de Chinese samenleving volgens Mao telkens opnieuw worden wakker geschud.

Communistisch fiasco

Tijdens de Grote Sprong Voorwaarts (1958-1961) en de Culturele Revolutie (1966-1969) zijn tientallen miljoenen Chinezen gestorven van honger of werden ze fysiek geliquideerd. Tientallen dorpen werden ontvolkt en verdwenen van de kaart. De Chinese bevolking werd het slachtoffer van een niets ontziend, meedogenloos totalitair systeem. De kloof tussen doel en aangewende middelen was wraakroepend. De Volksrepubliek stond aan de rand van de afgrond. Het onweer was striemend hard. In die tijden van anarchie was Mao de grote stoorzender. Het regime overleefde dank zij de Communistische Partij (CCP), een anker van stabiliteit. Eensgezinde steun voor Mao is er nooit geweest in de CCP. De communistische transitie naar de moderniteit was wel een fiasco. (5)

De kapitalistische transitie naar de moderniteit

Door de inhaalbeweging die in de vroege jaren 1970 werd opgestart in China is de verwoede strijd tegen de rond 1800 opgelopen achterstand succesvol afgerond. Dat eigentijdse proces is wel gestuurd door de CCP, maar staat haaks op de communistische transitie naar de moderniteit die Mao voor ogen had. Nog scherper gesteld: het is een succes geworden omdat het een postcommunistische transitie naar de moderniteit is geweest. Deng Xiaoping heeft geopteerd voor de uitbouw van een door de staat geleid kapitalisme. De leiders in Beijing noemen het een staatskapitalisme-met-Chinese-kenmerken. Xi Jinping moge dan al kiezen voor een soort neo-maoïsme, hij is zeker niet zinnens te breken met het kapitalistische ontwikkelingsmodel dat Deng op de sporen heeft gezet.(6)

Kantelmomenten van cruciaal belang zijn hierbij het decennium 1970-1980, 1978, 1989 en 2013. Dat Deng bij het opstarten van de transitie naar de moderniteit niet van nul is moeten beginnen, is te danken aan het communesysteem. Dat lijkt als vloeken in de kerk. Nochtans is het realiteit. De commune was ‘Mao’s church’, aldus sinoloog Joshua Eisenmann. Hoe kan het dan dat dat systeem de aanzet heeft gegeven voor de ‘China boom’?!

In hoofdstuk 4 zullen we in extenso uitleggen hoe het communesysteem van de jaren 1970 een bijzonder belangrijke rol heeft gespeeld in het opstarten van de economische boom. Lapidair uitgedrukt zouden we kunnen zeggen dat de ‘China boom’ tien jaar vroeger is gestart dan algemeen wordt aangenomen. (7)

De Vier Moderniseringen

Tijdens dat decennium, meer bepaald in 1978, is Deng Xiaoping dus gerehabiliteerd. Dat was noch min noch meer een reactie op de ideologische waanzin van het maoïsme. Deng inspireerde zich op de laatste grote rede die Zhou Enlai op een topberaad in januari 1975 uitsprak: ‘Rapport over de werking van de regering’. Het was een pleidooi voor een langlopend meerjarenplan. Tegen het einde van de eeuw moest een alomvattende modernisering van de landbouw, van de industrie, van de nationale verdediging en van wetenschap en technologie voltooid worden. Het is bekend gebleven als het programma van de Vier Moderniseringen. In dit kader lanceerde Deng ook het Opendeurbeleid. Daarenboven creëerde hij vier Speciale Economische Zones, namelijk Zuhai, Shenzhen, Shantou en Xiamen. Het waren als het ware labo’s waar geëxperimenteerd werd met kapitalistische productie- en beheermethoden.

Voorrang voor vrije markt

Het dogmatisme van Mao werd ingeruild voor hervormingen. De vrije markt kreeg de overhand. Deng presideerde feitelijk de overgang van een centraal geleide economie (CGE) naar een gedecentraliseerde markteconomie (GME). De afschaffing van het communesysteem en de decollectivisering waren daar inherent aan. De binnenlandse ongelijkheid tussen de regio’s en de afhankelijkheid van China ten aanzien van het buitenland waren onafwendbaar. (8)

Voor dat nieuwe beleid was 1980 erg belangrijk. Hu Yaobang als partijbaas en Zhao Ziyang als premier, twee kompanen van Deng Xiaoping, kwamen aan de top in Beijing. Het hervormingsbeleid was een beleid van conservatieve modernisering. De vier moderniseringen waren slechts middel. Doel was de geloofwaardigheid en de legitimering van het regime. Van een vijfde modernisering, namelijk van het politieke leven, was geen sprake. De ontnuchtering bij de jongeren was groot.

Het bloedbad van Tiananmen

Vanaf 1987 begon het tij echter te keren. De economie geraakte oververhit: galopperende inflatie, levensduurte en werkloosheid gingen hand in hand. Vriendjespolitiek en corruptie verziekten het hervormingsproces. De jacht op winstmaximalisering creëerde enorme privéfortuinen en schandelijke ongelijkheid. De sociale onrust zorgde voor een groeiende crisissfeer. Deng opteerde voor crisismanagement: hij offerde Hu Yaobang op als partijbaas (1987) en ontnam Zhao Ziyang het beheer over de economie (1988). Dat was de prijs die hij betaalde voor een compromis met de weer machtiger geworden militante elite in de partijtop.

Brutale repressie bevestigt
eeuwenoude kloof tussen regime en volk

Het overlijden van Hu Yaobang (15 april 1989) was de aanleiding voor niet aflatende demonstraties en studentenbetogingen, niet alleen in het centrum van Beijing maar in tal van steden in het hele land. Op 3 juni 1989 trof het Centrale Comité van de CCP de unanieme en anonieme beslissing automatische wapens en tanks in te zetten tegen de demonstranten. Het bloedbad van Tiananmen (3-4 juni) was de verrijzenis van het barbaarse China, van een eeuwenlange traditie die wil dat de regering in China vijandig staat ten aanzien van een machtsdeling met het volk. Het bevestigde dat Zhongnanhai – dat deel van de Verboden Stad waar de leiders van het regime hun residenties hebben – bereid was de economische vooruitgang op te offeren om het machtsmonopolie van de communistische partij te vrijwaren.

De meningsverschillen tussen pragmatici en militanten waren vergeten: de eensgezindheid over het doel primeerde. Het beleid van conservatieve modernisering werd zo bevestigd. Het bereikte compromis was duidelijk. De ‘oude garde’ in de CCP – de militante elite – was afkerig van de hervormingen. De pragmatici verzoenden zich hiermee en overleefden het crisismoment. Deng Xiaoping nam de beslissing en leidde deze contrarevolutie. De repressie was meedogenloos. Historisch gezien zou het verkeerd zijn te zeggen dat Deng de opstand neersloeg. In feite waren de studenten niet in opstand gekomen. Ze wilden het regime immers saneren en zo versterken. ‘De stal moest uitgemest worden’ zo het regime vitaal en geloofwaardig wou blijven. Maar de kloof tussen het regime en het volk werd op een ontgoochelende en brutale manier bevestigd.(9)

Onbuigzaam autoritarisme én onbuigzame vermarkting

In 1992 maakte Deng Xiaoping een opmerkelijke reis in Zuid-China. Hij moedigde de lokale kaders aan. Ze moesten hun inspanningen om de economie te liberaliseren voortzetten. Ho-fung Hung, sinoloog aan de Johns Hopkins University, formuleert het scherp: ‘De nieuwe politieke consensus was gebaseerd op de combinatie van een onbuigzaam autoritair bewind en een even onbuigzaam vermarkten van de economie’. Dat zette de toon voor China’s verdere ontwikkelingspad in de jaren 1990 en daarna. De crackdown van 1989 blokkeerde de weg naar politieke liberalisering.

Sociale polarisering in een
autoritaire kapitalistische staat

Om het internationale isolement na de Tiananmenrepressie te doorbreken, dicteerden Jiang Zemin en Zhu Rongji – de door Deng gekozen nieuwe leiders uit Shanghai – een agressieve liberale economische agenda. Dat leidde tot sociale polarisering. De omvorming van de SOE’s - state owned enterprises - tot door winst gedreven bedrijven impliceerde immers een massa ontslagen. Er groeide een kloof tussen een stedelijk proletariaat en een klasse van nieuwe rijken, die de nieuwe sociale basis van de CCP vormde. Deng had de slogan van Mao ‘Liever rood dan deskundig’ aangepast tot ‘Rood én deskundig’. De CCP rekruteerde steeds meer jonge afgestudeerden. Ze werden uiteindelijk de ruggengraat van China’s nieuwe middenklasse. In 2001 konden privéondernemers lid worden van de CCP. Kapitalisme troef in China. Een autoritaire kapitalistische staat kwam in de plaats van de autoritaire communistische staat. De afbouw van de communistische versie van moderniteit werd voltooid. (10)

De diaspora-Chinezen

De attractiviteit van China voor het globale kapitaal was groot. Het Tiananmen-compromis was een eerste pijler van de economische transitie van China. Het kapitaal van de diaspora-Chinezen was een tweede pijler. Tussen 1990 en 2004 kwam 71% van de FDI’s - Foreign Direct Investments - uit Hongkong, Taiwan, Japan, Zuid-Korea en Singapore. China groeide uit tot de meest succesrijke transitiestaat. De westerse consumptiegewoonten drongen door in China. Dat heeft echter niet geleid tot een democratisch regime. Na Tiananmen besloot Deng ‘de economische groei van het Westen te imiteren’ en zijn innovatieve technologieën in te voeren. De verdere integratie van China in de wereldeconomie was ook een belangrijke doelstelling. Lenen of stelen van ‘het economisch modernere Westen’ was prima, maar ‘hij weigerde resoluut over te schakelen op het liberale en democratische waardesysteem’ van het Westen. (11) Deng gaf uitdrukkelijk prioriteit aan het behoud van China’s eigenheid.

Professor Dani Rodrik onderstreept nog een ander aspect: de ‘China Boom’ die in de tijden van neoliberale globalisering tot stand kwam, is in belangrijke mate te danken aan het feit dat China de principes van Bretton Woods bleef toepassen. Professor Rodrik bedoelt hiermee dat China, alhoewel het in 2001 toetrad tot de WTO (World Trade Organization), zijn economische en sociale doelstellingen zelf bleef bepalen. Zo behoedde het zich voor de excessen van de hyperglobalisering…(12)

Hugo Van de Voorde

Dit is het tweede deel van de inleiding uit het boek Hugo Van de Voorde, Onweer over China. Waarom het China van Xi niet dat van de Chinezen is, 2021, Pelckmans, 368 p., ISBN 978 94 6401 294 1

Hugo Van de Voorde is historicus, ere-inspecteur Geschiedenis, Secundair Onderwijs, van de Vlaamse Gemeenschap. Hij is tevens auteur van Het Gouden Oosten. Europa in de schaduw van Azië (2006), Mensen of barbaren? Een eigenzinnig perspectief op de wereldpolitiek na 1945 (2011), Naar één wereld. De drie stappen van de globalisering. 16de-21ste eeuw (2014) en tal van educatieve boeken.

Lees ook het eerste deel van de inleiding
Onweer na onweer teistert China na de gemiste industriële revolutie | Onweer over China 1

Vind en deel dit artikel met voetnoten op Pala.be

Uw doordachte reacties zijn welkom op het emailadres infoATpala.be en worden aan de auteur bezorgd
Dit artikel overnemen? Lees de voorwaarden onderaan.

ot het einde gelezen? En het artikel gewaardeerd?
Dan kan Pala misschien op uw steun rekenen.
We verwelkomen u graag als steungever of misschien zelfs als  vaste steungever

Meer lezen

Een greep uit de vorige Palabrieven, voor wie nog niet de tijd vond om te lezen:
Explosie chemicaliën en andere ‘nieuwe entiteiten’: nog een planetaire grens overschreden
Wie beheerst de nieuwste onderzeekabels?
Union of Concerned Scientists voor veiliger en gezonder wereld
Autobouwers onderaannemers Amazon, Alphabet en Microsoft?
Onweer na onweer teistert China na de gemiste industriële revolutie - Onweer over China 1
2021 zwaar voor democratie, samenleving en milieu. Zet toch duurzaamheidsbril op
Coronacrisis 2 jaar: aanhoudend dodelijk contrast
Wat moeten samenlevingen met ‘deskundigen’ die crises verergeren?
"Inflatie? Probleem? Zie ik niet…"
Succesvol boerenprotest in India
Waar is snelle batterijwissel elektrische auto gebleven?
Vele landen verbruiken hun toekomst
Afrika-Frankrijk: kroniek van een topontmoeting
Klimaat en transitie na Glasgow. Vermijd ongefundeerd optimisme
De manke overstap naar de elektrische auto | Transitie. Hoe het niet moet 1
De 'vriendenclub' van de Myanmar junta
Hongerige toekomst voor wie arm is
Klimaat en smeltende ijskappen. Zee kan in eeuw 5 meter stijgen

Help mee deze artikels te verspreiden. U vindt de buttons voor sociale media en mail onder elk artikel op de Pala website die even privacyvriendelijk blijft. Bij overname op website, blog of in gedrukte publicatie, vermeld: Pala.be, auteur en weblink

Spoorcoöperatie Railcoop brengt goed en slecht nieuws
Vuur onder ijs. IJsland toont de weg
Welke rol voor burgercoöperaties in de energietransitie?
Het geheime dagboek van Tariq Fancy. Duurzaam beleggen is illusie
The Facebook Files
Veel nieuws uit 'de wereld van duurzaamheid’
Nemen wind- en zonmultinationals het over van oliemajors?
Wat is conclusie als sinds 1940 irrigatieprojecten blijven mislukken?
Stop met juichen over groeicijfers
De Tigray – Ethiopië - Eritrea oorlog: hoe volgen?
Twintig jaar na hoogtij antiglobalisme. En nu?
De zware prijs van niet leren: klimaat, corona, waterbom…
Milieucrisis niet gebaat bij techno-fictie
Aluminium is blinde vlek van auto-industrie
Draagvlak voor een welzijns-economie groeit
Is Myanmar de volgende 'failed state'?
Overal maken we de grond kapot. Terwijl herstel slim is én kan
Achter de Thaise glimlach | artikelreeks Jan Servaes
Circulaire economie groeit
China doet de persvrijheid in Hongkong op slot
Zwakke welvaartsstaten kunnen kapseizen in coronastorm
Covid-19 ramp was te vermijden, oordeelt The Independent Panel
Tiananmen 4 juni 1989
ExxonMobil, Shell en andere oliemultinationals stoten op klimaatverzet
Wetenschappelijke klokkenluidster bedreigd met juridische vervolging
Organisatie achter transitiefestivals is niet meer… transitienood blijft
Reisbubbel Oceanië: het rijk der vrijheid?
Myanmar: van genocide naar staatsgreep. Blijft het Westen toekijken?
De Duurzame Ontwikkelingsdoelen herijken?
Eten we morgen voedsel op basis van lucht en hernieuwbare energie?
Bestaat er een alternatief voor Smartschool?
Over dwarsdenkers en democratie 
Encyclopedic journalism is the future of mass media
Laat coöperatie treinen rijden waar Franse spoorwegen ermee stopten?
Striking corona differences Europe – West Pacific. Q&A
Kernwapens, een vergeten klimaatprobleem?
Berichtgeving in het COVID-19 tijdperk 
Valt het virus nog uit te roeien? Wie geeft de beste adviezen?
Goede voorouders, gelukkige nakomelingen
PALA te gast bij KLARA over brede gezondheid en coronabeleid – beluister de podcast
Afrikaanse steden met 80 miljoen inwoners in 2100?
Een 10-stappen communicatieplan om COVID-19 te bestrijden
Frappante corona verschillen. Een kleine tijdslijn Stille Oceaan-Europa
Footprint Justice krijgt meer aandacht
Raakt de vrijheid van communicatie ooit gewaarborgd online?
Waarheen met de VRT-journalistiek?
“Laat de honden los”. Alarmsignaal voor alle democraten
Eén jaar corona. Misschien kennen we al de miskleun van de eeuw
Welke landen zijn meest duurzaam competitief?
Snel leren van anderen zou mooi zijn. Is zelfs gewenst
Jaarlijks loopt wereld 427 miljard dollar belastinginkomsten mis
Banken verdienen 1,4 miljoen aan beursgang Inclusio
Splitst corona wereld in een virusvrije en een besmette wereld?
Duurzame ontwikkelingsdoelen en COVID-19 | Deel 3 essay 'Duurzame ontwikkeling in coronatijden'
By the way: ‘vergeten’ presidentsverkiezingen in Afrika
Corona mondiaal erger dan ooit: elke dag 10.000 doden
Een gezondheidspartij voor een toekomst zonder virus
Hiaten en beperkingen duurzame ontwikkelingsdoelen | Deel 2 essay 'Duurzame ontwikkeling in coronatijden'
Europese landbouw kan maar moeilijk omschakelen
Hoog tijd om het virus uit te roeien
Millenniumdoelen en duurzame ontwikkelingsdoelen | Deel 1 essay 'Duurzame ontwikkeling in coronatijden'
Wie leidt ons veilig uit het coronaslachtveld?
VS-verkiezingen. 'Presidentschap’ van T. gespot in Pala.be
Welke journalistiek bij een falend coronabeleid?
Studenten startten ecocentrische hervorming hoger onderwijs van onderuit
Wereldvoedselprogramma krijgt Nobelprijs voor de Vrede Signaal voor duurzaam voedselsysteem
10.000 doden. Nieuwe editie
Economische groei via groene technologie: voorschrift voor totale zelfvernietiging
Werknemers denken mee over circulaire economie
De HALFsamenleving. Ze strompelt voort
Vroeg gewaarschuwd. Laat (of niet) geleerd
Nieuw-Zeeland in het nieuws? Coronavrij? Nieuwe uitbraak?
De cruciale rol van overheden voor een duurzame toekomst
Verbinding als strategie voor een duurzame toekomst
De Apple miserie is helemaal terug: fiscale concurrentie
Begin van onderzoek naar coronadoden
Van Tiananmen tot Hong Kong, geen plaats voor democratie in China
Hoe traag mag inzicht corona ‘deskundigen’ voortschrijden?
Corona nodigt uit om belastingen deels te begraven
Die andere één procent. 80 miljoen mensen op de vlucht
Brengt coronavaccin betrouwbaar geneesmiddelensysteem?
Wie is bang voor Vandana Shiva? Planet of the Humans: kritiek en tegenkritiek
Coronabrief aan medeburgers, verkozenen, rechters, pers
Hoe springlevend is ‘Het andere Amerika’?
Tienduizend doden & lockdown. Waren ze te vermijden?
Is kwaliteit democratieën af te meten aan corona beleid?
Zwakste werkenden zijn harder getroffen door corona
Waarom waren we onvoorbereid en maakten we slechte corona keuzes? 
Blijven grove mensenrechtenschendingen straffeloos? Internationaal Strafhof ligt onder vuur
Hoe herleving na coronashock best aanpakken?
Is de wereld voorbereid op epidemieën en pandemieën?
De onbegrijpelijke verspilling van energie in de landbouw Waarmee covid-19 vergelijken? Opvallende afwezige naast Spaanse griep en Zwarte Dood
Wat weten we echt over verspreiding coronavirus? En de mogelijke sterfte?
5500 hectare voor duurzame landbouw, dat is 'Terre de Liens'
IJselijk. Grote zeespiegelstijging is geen zorg voor later
Geen impeachment in VS. Als verkozenen angst laten regeren
Openbare omroep moet best mogelijke informatie garanderen
Best voorbij bosbranden kijken in aanstormende jaren twintig
De ‘meta’ nonsens van een metaforum
Van mondiaal gesleep naar radicale regionalisering
Europees 'Just Transition Fund'
Green Deal: geen nieuw idee
What social model are we heading for?
Protectionisme en deglobalisering rukken verder op
Welk bedrijf geeft 109 miljoen aan cultuur, elk jaar opnieuw?
Zweedse Riksbank suggereert om helikoptergeld uit te geven en dumpt vervuilende overheden
Roep politici ter verantwoording voor 50 jaar falen
Iedereen proefkonijn. Het politieke gehalte van Onderzoek en Ontwikkeling
Giftig gestook tussen EU commissie en EU parlement
Steeds opnieuw gemiste kansen. Politiek en technologie 
Journalistiek noodzakelijk maar hard bestaan - Apache CoopWijzer
Hoe snel kan verandering gaan? Wat leercurves ons vertellen
De landbouw moet anders. En dat kán (1)
Fashion Transparency Index
Wie is de baas?! Het Franse succes van 'Het merk van de consument'
Architectuur van een duurzame economie - 4 Waar moet het naartoe? 
Rechtvaardige aanspraken in een menselijke samenleving - 3 Waar moet het naartoe?
Ecologisch duurzame schaal - 2 Waar moet het naartoe?
Op weg naar een duurzame economie - 1 Waar moet het naartoe? 
Eis vooral het ‘onhaalbare’ - politieke dwaasheden uitleiding
De wonderjaren van de VS zijn lang voorbij. Toen werden miljardairs echt belast
Nooit de waarheid onder ogen zien: cultuur van stilstand - politieke dwaasheden 11
Europa worstelt met ongelijkheid
Capitulatie voor bureaucratisering en traagheid - politieke dwaasheden 10 
Militaire machtsopbouw in Azië en rond de Stille Oceaan
Extremisme veronachtzamen - politieke dwaasheden 9
1965: eerste presidentiële klimaatwaarschuwing
Verwaarlozing veiligheid, zekerheid, ontwikkeling en cultuur - politieke dwaasheden 8
1 jaar GDPR: is uw privacy beschermd?
Weigering om technologie duurzaam te sturen - politieke dwaasheden 7 
Onverantwoord vooruitgangsgeloof - politieke dwaasheden 6 
Ons gemeenschappelijk huis. Migratie en ontwikkeling
Klimaatneutrale Europese industrie in 2050?
Overheden presteren ondermaats - politieke dwaasheden 5
Fiscale oneerlijkheid. Sterke schouders dragen lichte lasten - politieke dwaasheden 4
De schoothond van het geld - politieke dwaasheden 3
Rechten voor mensen, regels voor bedrijven
Slechte globalisering - politieke dwaasheden 2
Nederland in democratie-index op 11, België pas op 31
Hoe handelsakkoorden gezondheid en milieu bedreigen
Klimaatcrisis - politieke dwaasheden 1
Massavernietigingswapens - planetaire grenzen 8
Hoe omspringen met artificiële intelligentie systemen?
Nog planetaire grenzen: ozon, chemische verontreiniging, aerosols
Politici zijn alleen nuttig als ze de toekomst voorbereiden voor iedereen
Zoet water
Politici in schapenvacht. Waarin wetenschappers wel en geen experten zijn
Mondiale welvaartsmachine amper voor 9 procent circulair
Moet er nog aarde zijn? Grondgebruik
Schaarse grondstoffen risico voor bevoorrading en duurzaamheid
Klimaatbetogers en gele hesjes kunnen elkaar versterken
De Landgenoten blijft ver onder ambities volgens CoopWijzer 
Geknoei met biochemische kringlopen
Hoe behouden we dieren en planten? Biodiversiteit
Staat ons ruimteschip aarde in brand? Klimaatverandering
Planetaire grenzen en politiek: moeilijk, moeilijker, moeilijkst
Zowat alles wat moet voor klimaat garandeert beter leven. Stom dat politici al die kansen lieten liggen
We staan allen onder toezicht
Mondiaal basisinkomen sterkste troefkaart voor leefbare wereld
Werkende mensen in beeld en aan het woord
Ontwikkelingssamenwerking biedt geen oplossing
Voor wanneer een voldragen migratiepolitiek?
Zowat alles is al gezegd over klimaat. En wat is er gedaan?
Club van Rome – van Grenzen aan de groei - wordt 50 jaar
Denken buiten onze gebruikelijke silo's
Waarschuwing voor broeikasaarde en systeemcrises
Wie zorgt morgen voor ons eten?
Waarom toch zo een belabberd debat over werken?
Voor wanneer lage emissie havens en luchthavens?
Environmental Performance Index met Europese landen bovenaan
We zouden meer moeten durven dromen, ook in grote multinationals - interview
Ik doe mijn job graag … maar
(G)een gek idee? Laat Facebook betalen voor uw data
Europese sociale pijler krijgt vorm
De nodige impact, de juiste schaal - Fairphone, Framadrive en andere noodzakelijke alternatieven zijn niet goed bezig.
Nieuwe boerderijen, voedselcircuits en nog veel meer transitie 
Het perfecte dilemma? Ofwel de planeet, ofwel de mensen? 
En wat vertelt de ecologische voetafdruk? 
Al 10 miljoen jobs in hernieuwbare energie, België niet top
Geen krommere meetlat dan het bruto nationaal product (bnp)
Gidsland voor publiek-civiele samenwerking? Beheren overheden én burgers hun energienetwerken?
De mediatoekomst is aan encyclopedische journalistiek
Late media-ontdekking: zesde massale uitsterving dreigt
Jawel, ontwikkeling en transitie zijn heel verwant
Kijk mama, zonder hersens
Hoe hoog kan het water stijgen door klimaatverandering?
E-prikkeldraad en de herovering van de digitale commons